آیینهای ذکر در روایات اسلامی و جایگاه و کارکرد اجتماعی آنها

از جمله رایج ترین آداب دینی در میان مسلمانان، که در روایات بسیاری از آن سخن رفته، ذکر گفتن است. گذشته از آن که بر پایه قرآن کریم و روایات اسلامی، عباداتی مهم در فرهنگ اسلامی از قبیل نماز مصداق بارز ذکر خدا تلقی می شود، مسلمانان در زندگی روزانه خود نیز، به شیوه های مختلفی ذکر می گویند. آنها گاه مجالس وعظ و گردهم آیی های دینی خود را نیز «مجلس ذکر»، «مجلس ذکر اهل بیت (ع)»، یا «مجلس ذکر مصیبت» می شناسانند. در این مطالعه با مروری بر شواهد بازمانده از رواج شیوه های مختلف ذکر، آیینهای ذکر بازشناسی می شوند؛ همچنان که کوشش خواهد شد با تکیه بر شواهد تاریخی، کارکرد و همچنین پیامدهای نظری رواج آنها نیز کاویده شود. هدف آن است که از خلال چنین مطالعه ای مولفه های بنیادین مفهوم ذکر در فرهنگ اسلامی را بهتر بشناسیم؛ همچنان که بناست با این مطالعه دریابیم کدام کارکردهای آشکار و نهان این آیین سبب شده است شیوه های مختلف ذکر این قدر از رواج گسترده در فرهنگ اسلامی برخوردار باشند. چنین مطالعه ای می تواند کمک بکند که مفهوم اصطلاح ذکر در گستره وسیعی از روایات اسلامی بهتر شناخته شود؛ همچنان که بر پایه آن خواهیم توانست میان معنای این اصطلاح در ادوار مختلف فرهنگ اسلامی تمییز دهیم و بدین سان از آن همچون ابزاری مفهومی برای تاریخ گزاری روایات اسلامی بهره جوییم.