ناکامی های شاعران درباری از آغاز شعر فارسی تا حمله مغول

با تشکیل حکومتهای ایرانی در قرنهای سوم و چهارم و حمایتهای امرای این حکومتها از شعر فارسی، هر روز تعداد بیشتری به شعر و شاعری روی آوردند. این روند در دوران حکومتهای غیر ایرانی ای که پس از سامانیان بر ایران فرمانروایی کردند، حتی گاه با شدت بیشتری نیز ادامه یافت. داستان پاداشها و امتیازات مختلفی که شاعران در دربارها می یافتند، در منابع تذکره ای و تاریخی ذکر شده است. در عین حال، پیوستن به دربار و تقرب به پادشاهان، رنجها و ناکامی هایی نیز برای شاعران به همراه داشته است. دربار برای شاعران، خطرآفرین بوده، آزادیشان را محدود می کرده و گاه حتی آنان را به تحمل توهینها و آزارها نیز وامی داشته است. در نتیجه این وضعیت، بسیاری از آنان، از شعر و شاعری اظهار بیزاری و حتی عده ای از دربار کناره گیری کردند.
در این مقاله، ابتدا انواع ناکامی هایی که شاعران را در محدوده زمانی از آغاز شعر فارسی تا حمله مغول، آزرده ساخته، ذکر شده است. این ناکامی ها به ترتیب بسامد عبارتند از: فقر یا نیاز مادی، باز ماندن از سیر و سفر، بی توجهی به شاعران یا عدم توجه کافی به آنان، زندانی شدن، رانده شدن از دربار، مرگ بر اثر ارتباط با دربار، هجو شدن، عزل شدن از مقام خود، تبعید، تعقیب، مصادره اموال و واداشته شدن به کارهای پست. در مرحله بعد، علت وقوع این ناکامی ها بررسی و نشان داده شده است که استبداد حکومتهای این دوره، تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی و خست ممدوحان، در کنار عوامل روانی و شخصیتی شاعران درباری و در مواردی اقبال بد، در وقوع این ناکامی ها موثر بوده اند. در ادامه، بازتاب ناکامی های شاعران در شعر آنان بررسی شده است. در این بخش به اعتذاریه ها، شکواییه ها و مفاخره های شاعران که غالبا، حاصل ناکامی های آنان، پرداخته شده است.