پژوهشی درباره پدیداری عکس پادشاهان قاجار روی نخستین اسکناس های ایران

نخستین اسکناس جهان در چین منتشر شد و از همان ابتدای چاپ اسکناس (1189م.)، سازندگان دست به انتشار اسکناس مصور زدند. سنت مصورکردن اسکناس در اروپا نیز ادامه داشت. پس از متداولشدن اسکناس، تصاویر بسیاری بر رو و پشت اسکناس جای گرفت. در بین این تصاویر، اهمیت پرتره شخصیتهای مهم و مشهور همچون شاه و رهبران حکومتی، درخور توجه است. اولین پرتره یک پادشاه، در سال 1789م. در فرانسه روی اسکناس منتشر شد. از ابتدای نشر اسکناس به شکل امروزی (1789م.) تا اختراع عکاسی (1839م.)، تنها چهار پرتره از شاهان روی اسکناس جای گرفت.
در ایران از همان ابتدای نشر اسکناس (1269ه.ش./ 1889م.)، پرتره شاه ایران، ناصرالدین شاه، روی اسکناس نقش بست. در دوران قاجار محور اصلی تزئین و طراحی اسکناس ها، استفاده از تصویر شخص اول مملکت، سپس نقوش گیاهی و شیوه نگارش (خط ثلث) و نماد شیر و خورشید بود. تصویر ناصرالدین شاه به عنوان نخستین شخص مهم جامعه مدت 35 سال روی اسکناس ها دیده میشد. آنچنان که عکس و تصویری از دیگر شاهان قاجار، مناظر و بناهای تاریخی روی اسکناس ها قرار نگرفت. این پرتره ها حاصل کار عکاسان بنام آن دوران، عبدالله میرزای قاجار، ویلیام و دانیل دوونی (عکاسان دربار سلطنتی ملکه ویکتوریا) است. بنابر آنچه بیان شد، در پژوهش حاضر 23 سری اسکناس دوران قاجاریه با مراجعه به مراکز نگهداری اسناد، مدارک و آرشیو عکس های مربوط همچنین، مطالعه کتابخانه ای بررسی شده است. بااینکه تاکنون کتابهای بسیاری در زمینه عکاسی و اسکناس نوشته شده است و از جنبه های گوناگون نیز مطالعه گردیده اند، درباره پرتره های عکسی به کار رفته در طراحی اسکناس ها و عکاسان این عکس ها بحثی به میان نیامده است.
بنابراین، در مقاله پیشرو تلاش شده تا نخست، معرفی پرتره عکسی به کاررفته از شاهان روی اسکناس ایران انجام شود و پس، عکس های استفاده شده روی اسکناس های دوره قاجاریه شناسایی و معرفی شوند.