بداء در نظام فلسفی صدرالمتالهین

صدرالمتالهین با جامع نگری به تبیین بداء ثبوتی و بداء اثباتی پرداخته است. بداء ثبوتی عبارت است از وقوع محو و اثبات در نفوس جزئی افلاک که مرتبه ای از مراتب علم الهی اند. این محو و اثبات در اثر تاثیرگذاری افعال اختیاری بندگان بر نفوس افلاک می باشد. نفوس افلاک بندگان مطیع حق بوده و افعال آنها اسناد حقیقی به خدا دارد. بنابراین نفوس جزئی افلاک هم از مراتب علم الهی اند و هم از مراتب فاعلیت الهی، و بداء نیز اسناد حقیقی به خدا دارد. بداء اثباتی عبارت است از اتصال نفوس انبیاء و اولیاء به نفوس جزئی افلاک و دریافت دو خبر متفاوت در یک موضوع. صدرالمتالهین لوح محفوظ را نفس کلی فلک دانسته و لوح محو و اثبات را نفوس جزئی افلاک می داند. به اعتقاد ایشان علم عنائی الهی و قضای الهی از وقوع بداء مبرا هستند. دیدگاه صدرالمتالهین در کنار نقاط قوت فراوانی که دارد، کاستی هایی نیز دارد که در این نوشتار به آنها پرداخته شده است.