ماهیت اصل امتناع تناقض و فروع سه گانه آن

«اصل امتناع تناقض» زیربنایی ترین اصل معرفت بشری است که انکار آن به انکار همه علوم و سقوط در سفسطه و شکاکیت می انجامد. در این مقاله تلاش ما در جهت شناخت ماهیت تناقض و برخی وجوه کمترشناخته شده آن است که غفلت از آنها موجب وقوع در مغالطاتی پرشمار است. با تحلیل دقیق تناقض، به این نتیجه می رسیم که حقیقت تناقض چیزی جز «اجتماع و ارتفاع نفی و اثبات متعلق به امر واحد» نیست و این امر به حکم بدیهی عقل، هم در جانب اجتماع و هم در جانب ارتفاع باطل است. هرچند اصل یادشده بدیهی است، به تناسب متعلق نفی و اثبات، ممکن است رسیدن به لازم نقیض، پیچیده شود و در نتیجه تشخیص تناقض، دشوار گردد. به طورکلی اصل امتناع تناقض به سه اصل دیگر متفرع می گردد که هریک از آنها به حسب متعلقش در حوزه خاصی جریان می یابد. گاه متعلق نفی و اثبات، اعیان موجودات است و گاه حیث حکایتگری مفاهیم از مصادیق خود و گاه نیز صدق و کذب قضایا. ما این تناقض ها را به ترتیب تناقض اعیان، تناقض محمول ها و تناقض قضایا نامیده و احکام آنها را بررسی کرده ایم.