روش شناسی هجویری در تعریف و نقد اصطلاحات تصوف

هجویری در تعاریف خود از مبانی و اصطلاحات تصوف، ضمن پایبندی به سنت های پیشین از روشی خاص نیز بهره گرفته است که می تواند تفاوت های نگاه وی به این مقولات را توجیه کند. هدف این مقاله بررسی اصول روش شناختی هجویری به منظور تحلیل رویکرد وی در تعریف اصطلاحات تصوف است. مهم ترین اصول روش شناختی در کشف المحجوب عبارت از محوریت فنا و تاکید بر محدودیت های ذاتی بشری است. هجویری در بخش های مختلف تعریف، تفسیر، مقایسه و نقد اصطلاحات تصوف، با تکیه بر یکی از این اصول دیدگاه های خود را بیان کرده است. وی در تعریف اصطلاحات و در نقد کارآیی آنها، بیشتر بر اصل نخست؛ در نقد تعاریف دیگران، بیشتر بر اصل دوم و در مقایسه اصطلاحات، بر هر دو اصل تکیه می کند. اصول یاد شده به تاویل های هجویری از آیات، تمثیل ها و داستان واره ها نیز جهت می دهد. این اصول، ارتباطی معنایی را میان اصطلاحات تصوف در کشف المحجوب آشکار می کند و نگاه هجویری را در مرز دو وجه تعریف پذیری و تعریف ناپذیری اصطلاحات در نوسان نگاه می دارد.
تازه های تحقیق
سنت عرفان اسلامی طی حیات خود شاهد تلاش های فراوانی برای تدوین و تفسیر اصول و مبانی تصوف و عرفان بوده است. در این میان، کشف المحجوب هجویری به دلایلی از جمله تلاش برای مقایسه، نقد و تفسیر اصطلاحات و اصول تصوف جایگاهی ویژه دارد. این تلاش موجب شده است تا خواننده با برخورد روشمند هجویری برای تعریف و تفسیر اصطلاحات روبرو باشد. با دقت در گفته های وی می توان دو اصل بنیادین را در شرح و تفسیر مبانی تصوف یافت: نخست، محوریت مفهوم فنا و نیستی و دوم توجه به محدودیت های ذاتی بشر و فاصله رفع ناشدنی میان حق و خلق. این دو اصل روش شناختی مبنای تعاریف، داوری ها و شرح های هجویری از اصطلاحات تصوف محسوب می شوند. وی در تعریف مستقیم اصطلاحات، بیش از همه بر اصل نخست تکیه می کند، در حالی که در نگاه انتقادی خود هنگام بحث از مشروعیت این اصطلاحات بر اصل نخست و در نقد تعاریف دیگران، بیش از همه بر اصل دوم تکیه دارد. هجویری در داوری و ارزش گذاری میان اصطلاحات نیز به فراخور بحث، بر یکی از دو اصل تکیه می کند. نقش بنیادین این اصول روش شناختی را نه تنها در تعاریف و تفاسیر، بلکه در تاویل تمثیل ها و داستان واره ها نیز می توان دید. گفتنی است دو اصل یاد شده را در دیگر متون عرفانی نیز می توان یافت، ولی چنان که نشان داده شد، این دو در کشف المحجوب به عنوان اصول سازنده نظام فکری و تحلیلی هجویری عمل می کنند.
ابتناء نگاه هجویری بر این دو اصل، پیوندی ناگسستنی میان اصطلاحات تصوف را در کشف المحجوب پدید آورده است؛ چنان که تعریف هر اصطلاح ناخواسته پای دیگر اصطلاحات را نیز به میان باز می کند. در حالی که در بسیاری از متون مشابه می توان شاهد غلبه استناد در شرح مبانی تصوف بود، کم رنگ شدن این عامل را در کشف المحجوب باید نتیجه شیوه نظام مند هجویری در برخورد با این مبانی و اصطلاحات دانست. می توان گفت جایگاه ویژه هجویری در تصوف، بیش از آنکه در گرو مکاتب و نحله های تاریخی و اعتقادی باشد، در گرو روش شناسی وی در تفسیر تصوف است.