دو تحریر متفاوت از جامع التمثیل

جامع التمثیل را محمدعلی حبله رودی در قرن یازدهم تالیف کرده است. این کتاب مجموعه ای است از امثال و حکم و نیز حکایات و مواعظ مرتبط با آنها. از این کتاب نسخه های خطی فراوانی در کتابخانه های مختلف جهان موجود است. نگارندگان در تلاش برای تصحیح انتقادی این کتاب متوجه دو تحریر متفاوت از آن شدند. کلیات این دو تحریر یکسان است، اما در برخی از مطالب و نیز شیوه نگارش با هم تفاوت های اساسی دارند. این مقاله به تفاوت های این دو تحریر و دلایل ترجیح یک گروه از نسخه ها بر دیگری می پردازد و می کوشد علل و انگیزه های به وجود آمدن این دو تحریر را بررسی کند؛ تا آنجا که در نهایت درمی یابیم آنچه به عنوان جامع التمثیل در ایران رایج است صورتی بسیار متفاوت از اصل کتاب حبله رودی است و احتمالا کسی در این کتاب دست برده و مطالبی را از آن کاسته یا به آن افزوده است تا جامع التمثیل به قامت کتابی صرفا واعظانه درآید و به عبارت دیگر، وجه وعظ آمیز و اخلاقی و مذهبی این کتاب بر وجه ادبی آن غلبه کند.
تازه های تحقیق
قدیمی ترین نسخه جامع التمثیل که در ایران استنساخ شده و نام و نشان آن در فهرست ها موجود است، به تاریخ 1234 ق است؛8 بنابراین، می توان چنین استنباط کرد که حدودا از اوایل قرن سیزدهم و پس از آن، صورت تغییریافته ای از کتاب جامع التمثیل در ایران رواج داشته است. بر این اساس، تغییراتی که در این کتاب داده شده، مسلما پیش از این تاریخ و احتمالا در ایران بوده است؛ زیرا این تغییرات فقط در نسخه هایی به چشم می خورد که در ایران کتابت شده اند.
سبب اختلاف این دو تحریر را می توان چنین حدس زد که چون یکی از فواید و اغراض جامع التمثیل موعظه و اخلاق شمرده می شده و دست مایه مناسبی برای واعظان و عالمان دینی بوده است، کسی احتمالا از سنخ همین وعاظ و علما9 به فکر افتاده است تا تغییراتی در تحریر نخست ایجاد و به پندار خود آن را کامل تر و مفیدتر کند؛ از این رو، تعداد امثال آن را کاهش داده و بخش امثال منطبق بر آیات قرآن را حذف کرده است؛ چون هر دوی این بخش ها صرفا یک مبحث ادبی بوده اند و به کار موعظه نمی آمده اند. از طرفی، حکایت هایی را به آن اضافه کرده یا از آن کاسته است و بخش هایی را در موعظه و اخلاق یا خود نگاشته یا به احتمال زیاد از کتاب های دیگر انتخاب کرده و به آن افزوده است و حاصل این کار تحریر دوم کتاب جامع التمثیل شده است.
از آنپس، این تحریر دوم، به سبب اقبال عامه، در ایران تکثیر شده و جای اصل کتاب را گرفته است تا جایی که نسخه های اصلی کتاب در هند مهجور مانده اند و در نهایت جامع التمثیلی که در ایران شناخته شده و طبع و ذوق خوانندگان ایرانی آن را پسندیده است، با اصل کتاب حبله رودی10 تفاوت های فراوانی یافته است.