تقابل بخردی (خیر) و نابخردی (شر)، بن مایه بنیادی قصه های پیامبران در قرآن

قصه در تاریخ فرهنگ بشری به مثابه وجودی حاضر و غایب است و تقریبا همه ادیان و کیش های توحیدی و غیرتوحیدی در کتاب های مقدس خویش از آن برای ابلاغ پیام و آموزه های خود بهره جسته اند تا آن جا که می توان قرآن کریم، معجزه جاویدان دین اسلام را، «قصه گویی» اعصار خواند. قرآن به دلیل تنوع مخاطبان از قالب قصه به ویژه قصه های پیامبران برای تقویت باورهای دینی و الگوسازی و معرفی اسوه و آشنایی مسلمانان با سنت های اسلامی و تربیت و ترغیب آنان به تدبر و مشاهده آیات الهی و جلوه های متکثر آفرینش و عبرت آموزی، غایت بهره را می برد. قصه یکی از ابزارهای مهم برای ابلاغ دعوت به وحدانیت خدا از طریق تصویر احوال و انبیای پیشین و جلوه های روز قیامت و بهشت و دوزخ است. بن مایه اصلی قرآن و قصه های پیامبران آن، تقابل خیر و شر یا به عبارت دیگر، دیالکتیک بخردی و نابخردی است. در این مقال بر آن هستیم که این بن مایه یا استعاره مفهومی را در قصه های قرآن واکاویم؛ لذا ابتدا واژه ظلم را از نظر لغوی در قرآن بررسی می کنیم و آنگاه جلوه های مختلف این فراروایت را در آن تبیین خواهیم کرد.
تازه های تحقیق
بدایت ظلم همان تعامل نامناسب بشر با پدیده های مادی است و از همین جاست که ظلم به حوزه های دیگر تسری پیدا می کند و جلوه بارز آن تجاوز به حقوق دیگران است.
جهان مبتنی بر این حقیقت ثابت است که چالش مستمر بین خیر و شر و عدل و ظلم طی تاریخ بین اصناف و طبقات مختلف انسان ها در جریان بوده است. گاهی دایره خیر فراخ است و روحانیت و معنویت در آن می شکوفد و می بالد و گاهی دایره شر گسترده است که خیر را محدود می سازد. قهرمان قلمرو خیر و عدل، انسان مومن خردمند و حکیم نیکوکار و ضد قهرمان، آن فرد شریر ستمگر و تباهکار است. ظلم توازن عقل و وجدان را که باعث حفظ ایمان انسان فرهیخته می شود، نابود می کند تا وسوسه های شیطانی بر انسان چیره شود و او را به ستم وادارد. قرآن شکل های مختلف این ستم را در ضمن قصه های پیامبران چونان زنجیر بلندی تصویر کرده است که از روزگار آدم تا خاتم (ص) ادامه دارد.
این ظلم در دوره های مختلف، شکل و اسلوب جدیدی پیدا می کند، اما جوهره و حقیقت آن در همه این ادوار یکی است و جلوه های بارز تقابل خیر و شر و توحید و شرک یا به عبارتی، بخردی و نابخردی است. بارزترین جلوه نابخردی در قرآن، شرک است؛ از همین رو، به محض آنکه پیامبری از دنیا رخت برمی کشید و عقل و خرد یا به تعبیری توحید مقلوب شرک و نابخردی می شد، پیامبر دیگری برانگیخته می شد تا مردم را به صراط مستقیم که همان عقل است رهنمون کند.
به طور خلاصه انواع ستم در قرآن عبارت است از:الف. ستمی که از طبقه ای نشئت می گیرد و خود را از دیگر طبقات اجتماعی برتر می داند. اینان خود را در خرد، مال و منزلت از دیگران برتر می دانند. نمونه آن در قرآن قوم نوح(ع) است.
ب. ستم با منحصرکردن آبشخورهای داخلی و خارجی به دست طبقه ای که خصلت ایشان تجمل پرستی، نژادپرستی و رفاه طلبی است که در قبیله عاد شیوع پیدا کرد.
ج. ستمی که سخت با تکذیب دین مرتبط است. این ستم عدل را محو می کند و همه موازین حق را وارونه می سازد و این همان ستمی است که در جامعه ثمود (ع) رواج یافت.
د. ستم قوم لوط (ع) که با عدول از جریان طبیعی تکوین صورت گرفت. این قوم به دلیل کبر و غرور با جریان طبیعی خلقت به محاربه برخاستند.
سرشت گفتمان عقلی پیامبران، اعم از آدم و نوح و ابراهیم، با گفتمان عقلی پیامبر اسلام تفاوتی ندارد. این چالش بین نابخردی با بخردی پیوسته در طبیعت ساری و جاری است و در نهایت بخردی پیروز میدان است و نمایندگان نابخردی خواه نمرود باشد یا فرعون هرگز پیروز نخواهند شد.