تحلیل سیستمی آسیب پذیری دشت سیستان به کاهش منابع آب - ارائه گزینه های سیاستی با رویکرد برگشت پذیری

دشت سیستان واقع در حوضه آبریز رودخانه هیرمند به عنوان تنها منبع آب موثر در این دشت، از وابسته ترین نواحی کشور به منابع آب های مرزی است. علی رغم مطالعات انجام شده به منظور تقویت مدیریت منابع آب در این محدوده، بخصوص با رویکرد تامین آب، مشاهدات حاکی از ناپایداری این ناحیه و آسیب پذیری شدید در اثر نوسانات آورد رودخانه هیرمند است. به منظور تحلیل آسیب پذیری دشت سیستان به کاهش منابع آب، مقاله پیش رو چارچوب آسیب پذیری فوزل را به کار می گیرد. بر اساس چارچوب مزبور ابتدا مشخصه های نگرانی باید مشخص شوند. بدین ترتیب متغیرهای سرانه تولید ناخالص داخلی دشت سیستان و جمعیت ساکن در آن را معرف مولفه اقتصادی- اجتماعی و حجم آب تالاب هامون را به عنوان مولفه بیوفیزیکی سیستم آسیب پذیر در نظر می گیرد. سپس به منظور کاهش آسیب پذیری سیستم تحت مطالعه، رویکرد برگشت پذیری گذار را، که با تغییرات خودسازمان یافته دشت سیستان قابل انطباق است، پیشنهاد می دهد. این ناحیه به سوی افزایش سازگاری در برابر کاهش منابع آب از طریق کاهش فعالیت کشاورزی و جایگزینی آن با مشاغل کمتر وابسته به آب ولی در عین حال سازگار با ملاحظات امنیتی، در حال حرکت است. در این راستا، و به دنبال برگرداندن سطح رفاه اقتصادی به دشت سیستان در شرایط کم آبی، تحقیق پیش رو به دنبال آنست که چگونه می توان ساختار اقتصاد محلی را به گونه ای تغییرداد که سطح رفاه به وضعیت پرآبی برگردد. بدین ترتیب با اجرای یک مدل سیستم دینامیکی تحت دو مقدار حدی بالا و پایین از آورد سالانه رودخانه هیرمند به دشت سیستان، 3000 تا 5000 میلیون مترمکعب، پنج سطح از مقادیر مشخصه های نگرانی، تحت ساختار آسیب پذیری سابق، به عنوان سطوح برگشت پذیری مرجع تعریف شد. با اجرای مدل تحت پنج آورد منتسب به سطوح برگشت پذیری مرجع تا سال 1430 مقادیر مشخصه های نگرانی هریک از سطوح مشخص گردید. سپس با در نظر گرفتن عدد 700 میلیون مترمکعب (متوسط مقادیر آورد کمتر از میانگین مشاهداتی آورد رودخانه هیرمند به دشت سیستان (بین سال های 1971 تا 2001) به عنوان مقدار بحرانی ، و اجرای مدل تحت آن مقدار به همراه تغییر پارامترهای ساختار آسیب پذیری، مقادیر متناظر میزان بهره وری آب مورد نیاز و سقف آب مصرفی در دشت سیستان برای رساندن مقادیر مشخصه های نگرانی به مقادیر آنها در هریک از سطوح برگشت پذیری مرجع، تحت عنوان گزینه سیاستی با رویکرد برگشت پذیری ارائه شد. نتایج حاکی از آن است که گزینه سیاستی توانایی نسبتا بالایی در رساندن دو مشخصه نگرانی جمعیت ساکن و متوسط سالانه سرانه تولید ناخالص داخلی در دشت سیستان تحت مخاطره کم آبی به مقادیر متناظر آنها در هریک از سطوح مرجع پنجگانه دارد. به نحوی که با افزایش بهره وری متوسط آب در منطقه به میزان 56000 ریال (به قیمت پایه سال 1390) به ازای هر مترمکعب آب و محدود کردن سقف تخصیص سالانه ی آب به کاربری های اقتصادی به میزان 240 میلیون مترمکعب، می توان به اسکان جمعیت 1 میلیون نفر با متوسط سالانه سرانه تولید ناخالص داخلی 16 میلیون ریال (به قیمت پایه سال 1390) به ازای هر نفر تا سال 1430 امیدوار بود. اما نتایج مربوط به متوسط سالانه حجم آب دریاچه هامون حکایت از آن دارد که حجم آب این دریاچه قابل برگشت به حالت پرآبی نخواهد بود.