کارکرد عقل در حوزه دین از منظر قاضی عبدالجبار معتزلی و ابوبکر باقلانی

مقاله پیش رو، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی کارکرد عقل در حوزه دین در اندیشه کلامی قاضی عبدالجبار معتزلی و قاضی ابوبکر باقلانی پرداخته است. در همین راستا، رویکرد عقلانی هر دو، در تفسیر قرآن و کارکرد عقل در حصول احکام شرعی دین، مورد مقایسه و بررسی قرار گرفته است. حاصل این بررسی نشان میدهد آنچه این دو را از هم متمایز میکند بیش از هرچیز، رویکرد آنها در مواجهه باعقل و چند و چون نسبت آن با وحی است. بنابر این تحقیق، قاضی عبدالجبار به عقل و استدلالهای عقلی اصالت داده، همواره در فهم کلامی خود از دین، عقل را بعنوان ابزار شناخت بکار گرفته و حتی گاه در موارد تعارض حکم عقل با ظاهر آیات و روایات بی محابا، اولویت نخست را به عقل داده و براحتی به تاویل یا نفی اعتبار گزاره های مخالف عقل پرداخته است. ترجیح نقل بر عقل و اولویت نص نازل شده اعم از قرآن، سنت و عمل صحابه، مهمترین اصل معرفت شناختی باقلانی است. با این حال نظام فکری باقلانی، در واقع آغاز ورود کلام اشاعره به مقدمات عقلی بود که قواعد عقلی را تابع عقاید میدانست و معتقد بود که ایمان به مفاد و مضمون آنها واجب است. زیرا این ادله، متوقف بر عقاید مزبور است.