عملکرد رابطین بهداشتی در ایران

سلامت محور توسعه ومعضلات بهداشتی ریشه درعدم توسعه دارد. جلب مشارکت افراد جامعه برای حل مشکلات بهداشتی تا رسیدن به سطح قابل قبولی از بهداشت برای همه افراد جامعه که منشور بین المللی بهداشت در سپتامبر 1978 میلادی نیز به آن تاکید ورزید لازم است.مشارکت افراد جامعه اقدام سازمان یافتهای است جهت حصول به دستاوردهای عینی است که در نهایت سبب افزایش آگاهی تک تک افراد جامعه جهت نیل به اهداف بهداشتی می گردد. در این راستا حضور داوطلبان بهداشتی یک پدیده منحصر بفرد است که افق دستیابی به سطح بهتر سلامتی را نوید می دهد. حضور داوطلبان بهداشتی نه تنها در عرصه بهداشت بلکه در بخش های فرهنگی و در کلیه سازمانها نشانه توسعه یافتگی یک کشور است(1و2).
مشارکت جامعه در روند فعالیت های بهداشتی از سطوح پائین مانند شرکت در همایش های بهداشتی آغاز شد که به معنی درگیر نشدن واقعی جامعه بود. بتدریج وبا گسترش نیازمندی و وابستگی توسعه پایدار درون زا به مشارکت جامعه در سطوح بالاتر ، یعنی در تصمیم گیری ، قدرت و اختیار ،استفاده ازانواع الگوهای مشارکت جهت حل مشکلات بهداشتی در تمامی کشور احساس نیاز شد. وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی با انگیزه حل مشکلات بهداشتی حاشیه نشینان شهری برای اولین بار در پایان دهه 60 اقدام به طراحی و اجرای ” طرح رابطین بهداشت “ بصورت آزمایشی در جنوب شهر تهران نمود. نیاز اولیه برای شروع طرح و تداوم آن، فعال نمودن خدمات بهداشتی درمانی در شهرهای بزرگ و بخصوص حاشیه شهرها بود .در واقع این طرح در مناطقی شکل گرفت که شبکه بهداشت و درمان بدلیل گسترش بی رویه شهرها کمترین پوشش را برای گروهی از نیازمندترین بخش جامعه شهری داشت. این تجربه از چهار مرکز در حاشیه شهر ری با 160 مادر داوطلب تحت عنوان ” رابط بهداشت “ شروع و سپس به 10 مرکز افزایش یافت وبنابراین روند جلب مشارکت مردم از حاشیه تهران به حاشیه شهرهای شیراز، مشهد، تبریز و اصفهان و... گسترش یافت، بتدریج تجربه ها کامل و کاملتر شد و برنامه داوطلبان شهری با هدف ارتقاء سطح سلامتی مردم در قالب طرح رابطین بهداشت ایجاد گردید. وبعد از آن با توجه به دستاوردهای مهم درسال 1371 به صورت برنامه ای کشوری در آمد(1و3).
مشارکت مردمی همیشه ودر تمامی کشورها یکی از مفاهیم اصلی درمباحث توسعه بوده است، مشارکت عنصر اساسی پروژه های توسعه و کاهش فقر بیان شده است . در کنفرانس آلما آتای سازمان جهانی بهداشت مشارکت به عنوان قسمت اساسی از سیاست های بهداشتی، شناخته شد.در بررسی که توسط دفتر منطقه ای یونیسف در آسیای جنوبی در مورد مدلهای مختلف مشارکت داوطلبان سلامت در کشورهای آسیای جنوبی انجام گرفت بیان شد که در بسیاری از کشورها پروژه هایی با مدلهای مشارکت فعال مردمی بر اساس شرایط منطقه ای و منابع و نقاط قوت و ضعف آن مناطق اجرا می شود. در بنگلادش، داوطلبان سلامت در حال دستیابی به پوشش کامل توسط داوطلبان سلامت هستند و تعداد 21000 همیار سلامت و 23500 همیار رفاه خانواده، برنامه های خانواده و محدودیت های سرویس های خدمات بهداشتی اولیه در کشور را حمایت می کنند. در کشور بوتان برنامه داوطلبان سلامت روستایی توسط معاونت سلامت از 1979 به اجرا درآمده وارتباطی بین مراکز بهداشتی و جامعه برقرار نموده. این گروه داوطلبان مفاهیم بهداشتی را در جامعه توسعه می دادند واقدامات آنها شامل توسعه بهداشت اولیه و اقدامات بهداشتی، تشویق به واکسیناسیون ،تشویق موارد پیشگیری و سایر جنبه های بهداشتی می باشد(4).
در سال 1977 در هند بزرگترین مجمع تسهیل گران در توسعه سلامت عمومی به صورت نیروهای سلامت جامعه کار می کردند که مدتی بعد اسم داوطلبان سلامت در 1980 و در سال 1981 به نام راهنماهای سلامت روستایی تغییر نام دادند. در سال 2000 تا 2002 در حدود 32300 راهنمای سلامت روستایی در قالب طرح تحت حمایت دولت در کل هند در حال انجام وظیفه می باشند.در نپال دولت اولین برنامه داوطلبان سلامت جامعه را در سال1970 اجرا کرد و در طی سه دهه برنامه داوطلبان توسعه پیدا کرد و در سطح ملی بصورت برنامه داوطلبان سلامت بانوان اجرا گردید و تعداد بیش از 48550 داوطلب تربیت شده در 75 شهرستان از کشور در حال اجرا می باشد.در پاکستان تعداد 70000 نیروی زن خدمات تنظیم خانواده و بهداشت اولیه را برای زنان پاکستانی و کودکان فراهم می کنند هر نیرو در حدود 150 تا 200 خانوار یا حدود 1000 نفر را تحت پوشش قرار می دهد. در کشور سری لانکا تاریخچه برنامه داوطلبان به سال 1915 برمی گردد، بیشترین رشد برنامه در اواسط 1970 اتفاق افتاد. از سال 1976 تعداد داوطلبان سلامت افزایش یافت هم اکنون آمار تعداد داوطلبان که بصورت منظم کار می کنند متفاوت است ولی در حدود 15000 نفر می باشد(2).درایران رابطین پل ارتباطی بین کارکنان مراکز بهداشتی درمانی و مردم محسوب می شوند. سازمان هلال احمربا تشکیل سازمان داوطلبان ، جمعیت قابل توجهی در راستای اهداف خود سازماندهی نمود . بعلاوه وزارت آموزش و پرورش با تشکیل شوراهای دانش آموزی و معاونت توسعه مشارکت های مردمی و سازماندهی خیرین مدرسه ساز تجربه موفقی از برنامه جلب مشارکت مردمی را نشان داد. این برنامه دارای اهداف مختلفی است که طبیعتا وصول به آنها با اتخاذ استراژی های علمی،منطقی و جامعه شناختی امکان پذیراست،اهداف واستراتژی های برنامه عبارتند از:هدف کلی : « جلب مشارکت جامعه در توسعه و تعمیق برنامه های نظام سلامت ».