فلسفه نظری تاریخ در نگاهی مقایسه ای میان دو متفکر غرب و شرق جهان اسلام: ابن خلدون و استاد مطهری

عبدالرحمن‏بن خلدون (به‏عنوان نماینده فکری یک دوره اندیشه‏ورزی در مغرب اسلامی) در ابتدای کتاب تاریخ «العبر»، با تاسیس علمی جدید، در مقام کشف قوانین حاکم بر اجتماعات انسانی برآمده است. در مقابل، استاد مرتضی مطهری (به عنوان نماینده فکری یک دوره اندیشه‏ورزی در شرق اسلامی) در کتاب «فلسفه تاریخ» و برخی دیگر از آثار خویش، به صیرورت و تحول کل تاریخ انسان نظر داشته، درباره عامل، جهت، هدف، ماهیت و معیار حرکت تاریخ، به بحث پرداخته است. در کنار تفاوت این دو اندیشمند در: فاصله یا پیوند نسبت به فلسفه اسلامی، بررسی تاریخ انسانی از منظری کلی یا قوانین اجتماعی به صورت جزئی، دوری یا تکاملی دیدن تاریخ، پیروی از مذهب تسنن یا تشیع، و برخی امور دیگر؛ اما، در هر دو، این زمینه و ماهیت مشترک وجود دارد که عقلانیت مطرح شده، از سطح عقلانیت حوزه تفکر غربی، فراتر رفته، می‏خواهند خود را در چشم‏انداز شریعت ببینند و یا اینکه دست‏کم شریعت را در چشم‏انداز خود داشته باشند؛ از این زاویه است که می‏توان در هر دو متفکر، به موضوع «فلسفه تاریخ اسلامی» رسید؛ منتها در اولی با گذشتن از «فلسفه ابن‏رشد» و در دومی با تکامل و سیر در «فلسفه صدرایی».