هویت ایرانی در گستره تاریخ اجتماعی ایران

هویت ملی و قومی، مقوله ای تاریخی اجتماعی است که در سیر حوادث تاریخی در متن جامعه پدیدار می شود، رشد می کند، دگرگون می شود و معانی گوناگون و متفاوتی پیدا می کند. از این رو از عوامل گوناگونی که برای تعریف قوم و ملت، قومیت و ملیت و هویت قومی و ملی درنظر آمده، همچون نژاد و سرزمین، دولت و تابعیت، زبان و سنت مشترک فرهنگی و ریشه های تاریخی، دین و ارزش های اجتماعی، اقتصاد و روابط تولید، هیچ کدام یا هیچ مجموعه مشخصی از آن ها را نمی توان ملاکی عام برای تعریف و تمییز قوم و ملت و هویت قومی و ملی دانست. هویت قومی و ملی امری طبیعی و ثابت نیست که پایه های مشخص و تغییرناپذیر داشته باشد، بلکه پدیداری است که گذشته از عناصر عینی و آفاقی، ریشه در تجربه های مشترک و خاطرات و تصورات جمعی مردم دارد؛ در دوره تاریخی معینی ابداع می شود، خاطرات تاریخی در ارتباط با آن شکل می گیرد و خاطرات فراموش شده در آن احیا می شود، قباله تاریخی برایش ثبت می شود و در سالگردها و سال روزها به حیاتش ادامه می دهد.
کتاب هویت ایرانی: از دوران باستان تا پایان پهلوی تحول تاریخی هویت ایرانی اثر احمد اشرف[i] در دوران پیش از اسلام را شامل می شود و سده های میانه اسلامی تا دوران صفویه، پیدایش هویت «شیعی ایرانی» در دوره صفوی و سرانجام پیدایش تطور و هویت ملی ایرانی در قرن های نوزدهم و بیستم را مورد بررسی و تحلیل قرار می دهد
کتاب در هشت فصل با این عناوین عرضه شده است: «مفاهیم و نظریه ها: هویت ایرانی به سه روایت»، «شکل گیری ایده ایران و هویت ایرانی در ایران باستان»، «تاریخ ایده ایران: هویت ایرانی در دوره هخامنشی و اشکانی (پارتی)»، «هویت تاریخی و فرهنگی ایران در دوره اسلامی»، «هویت ایرانی در دوره فرمانروایی ترکان»، «دوران صفوی: عصر دین و وطن»، «هویت ایرانی در قرن نوزدهم و بیستم میلادی» و «پیدایش ناسیونالیسم دولتی در دوران پهلوی». هویت ایرانی دو مقاله دیگر نیز از: گراردو نیولی و شاپور شهبازی در خود دارد که در آن به بررسی دیدگاه های مربوط به هویت قومی و ملی ایران پرداخته شده است.
در این کتاب پس از بررسی فشرده دیدگاه های مربوط به هویت قومی و ملی، که بازسازی هویت ایرانی را در دوران ما شکل داده و به تصویر کشیده اند، تحول تاریخی هویت ایرانی در دوران پیش از اسلام، سده های میانه اسلامی تا دوران صفویه، پیدایش هویت «شیعی ایرانی» در دوره صفوی و سرانجام پیدایش تطور و هویت ملی ایرانی در قرن های نوزدهم و بیستم میلادی بررسی و تحلیل شده است.
در نتیجه گیری کتاب با اشاره به شکل گیری اندیشه ناسیونالیسم آمده است: «ایران برخلاف بسیاری از کشورهای نوپدید خاورمیانه و سایر نقاط جهان، در گذار از دوران سیاسی سنتی به دوره سیاسی مدرن، یعنی دوره شکل گیری اندیشه ناسیونالیسم و هویت ملی، با چالش عمده ای روبه رو نشد. اندیشمندان و نخبگان سیاسی ایران نیز با تکیه بر روایت های تکامل یافته هویت تاریخی، فرهنگی و سیاسی قرون گذشته، گفتمان هویت ملی مدرن و ناسیونالیسم ایرانی را بر مبنای سنت های هویتی پیشامدرن خود استوار ساختند.»
این کتاب در سلسله نشست های سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب با حضور مترجم و صاحب نظران، مورد نقد و بررسی قرار گرفت که ازنظر می گذرد.
احمد اشرف مولف کتاب حاضر یکی از سرویراستاران و پژوهشگران ارشد دانشنامه بین المللی ایرانیکا در دانشگاه کلمبیاست؛ که به موضوع هویت ایرانی در قالب یکی از مدخل های این دانشنامه پرداخته است و کتاب هویت ایرانی: از دوران باستان تا پایان پهلوی مجموعه چهار مقاله ای است که پیش از این و در سال 2007 در این دانشنامه منتشر شده بود و به همت دکتر «حمید احمدی» ترجمه شده و با افزودن دو مقاله از گراردو نیولی و شاپور شهبازی و توضیحات تکمیلی احمد اشرف در قالب کتاب پیش رو تدوین و منتشر شده است.