بازپژوهی بیع اموال غیرمادی در فقه اسلامی و حقوق ایران

قانون مدنی در ماده 338 به پیروی از گروهی از فقی هان امامی، بیع را به «تملیک عین به عوض معلوم» تعریف کرده است. از آنجا که کلمه «عین» در اصطلاح فقی هان امامی در مقابل «منفعت» و «حق» و از دیدگاه برخی فقی هان اهل سنت در مقابل «دین» به کار رفته، این سوال مطرح می شود که آیا اموال غیرمادی هم می توانند در قالب عقد بیع منتقل گردند؟ اگر پاسخ به این سوال مثبت باشد، می توان با اجرای احکام و قواعد مربوط به بیع در این موارد، ضمن پیشگیری از صدور آرای متفاوت ناشی از اختلاف نظر در این زمینه، موجبات یکپارچگی قواعد حقوقی را فراهم آورد. این جستار با نقد و بررسی فقهی و حقوقی مفاهیم اساسی بیع، عین، مال و حق به این نتیجه دست یافته است که با توجه به عرفی بودن حقیقت بیع و مالیت داشتن برخی از اموال غیرمادی از دیدگاه عرف امروزی و ناسازگار بودن گسترش مفهوم عین به هدف دربرگرفتن امور غیرمادی با مفهوم حقیقی عین، باید در تعریف بیع تجدید نظر کرد و با اعتقاد به عدم لزوم عینیت مبیع، همچون برخی از فقی هان حنفی، شافعی و حنبلی به جای واژه عین در تعریف بیع از واژه مال استفاده نمود و از این طریق به تشخیص عرف نیز ترتیب اثر داد.