درختی که تلخ آمد او را سرشت... (درباره سه بیت مشهور منسوب به فردوسی و سابقه و سیر تقلید از آن ها در شعر فارسی)

در هجونامه منسوب به فردوسی سه بیت معروف وجود دارد که ضبط اصلی آن ها مطابق با کهن ترین منابع چنین است:درختی که تلخ آمد او را سرشت ور از جوی خلدش به هنگام آب
سرانجام گوهر به کار آورد گرش درنشانی به باغ بهشت
به بیخ انگبین ریزی و شیر ناب همان میوه تلخ بار آورد
این سه بیت که به احتمال بسیار، بر الگوی دو بیت از آفرین نامه بوشکور بلخی ساخته شده، به دلیل شهرت انتساب به فردوسی و هجونامه نامدار او بسیار مورد توجه و تقلید شعرای دیگر قرار گرفته است؛ به طوری که می توان آن را یکی از پرتقلیدترین قطعات شعری منسوب به فردوسی و حتی تاریخ شعر فارسی دانست. قدیمی ترین استقبال از این سه بیت در فرامرزنامه بزرگ (اواخر قرن پنجم) است و پس از آن از سده هشتم و نهم به بعد، گویندگان مختلف به نظیره گویی آن برخاسته اند که مشهورترین آن ها چهار بیت هاتفی جامی است. در این مقاله چهارده نمونه از تقلیدها و قطعات مشابه سه بیت منسوب به فردوسی، به ترتیب تاریخی معرفی و بررسی شده است.