آموزش؛ حلقه طلایی رفع چالش های پرستاران در فرایند مراقبت از بیماران مرگ مغزی

آمارها نشان می دهد که مرگ مغزی 4-1% مرگ های بیمارستانی و 10% مرگ های رخ داده در بخش ویژه را تشکیل می دهد (1). در ایالات متحده آمریکا کم تر از 1% (در حدود 15 تا 20 هزار) از همه مرگ ها، مرگ مغزی می باشد (2). طبق آمارهای موجود در ایران، یکی از عمده ترین علل مرگ مغزی، حوادث رانندگی است (5-3) و بیش از 15000 مرگ مغزی در هر سال رخ می دهد (6)، این در حالی است که این بیماران در بخش های مراقبت وی‍ژه مورد مراقبت و حمایت پرستاران قرار می گیرند (7).
با توجه به آمار بالای مرگ مغزی سالانه در ایران و آمار بالای افراد نیازمند به پیوند عضو در کشور و مرگ و میر سالیانه تعداد زیادی به علت نرسیدن عضو مناسب پیوندی، دستورالعمل شماره 54/100 مورخ 23/01/1394 از طرف وزیر بهداشت به دانشگاه های علوم پزشکی کشور ابلاغ شده است که در بند 4 آن بر مراقبت دقیق و مطابق با دستورات تخصصی دارویی، حفظ ارگان های حیاتی فرد مرگ مغزی (حفظ الکترولیت ها، فعالیت کلیه ها، کبد، قلب، ریه ها و پایدار نگه داشتن علایم حیاتی) تاکید شده است که همه این موارد ضرورت و اهمیت آموزش صحیح از بیمار مرگ مغزی به کارکنان درگیر در این فرایند، به خصوص پرستاران مراقبت کننده از این بیماران را مورد توجه قرار می دهد.
با توجه به آمارهای بالای مرگ مغزی، پرستاران بخش ویژه بیش ترین مواجهه را با بیماران مرگ مغزی دارند (8). فرایند مراقبت از بیمار مرگ مغزی به علت ماهیت پیچیده و دشوار آن دارای ابعاد مختلف پرچالش و بعضا کشف نشده ای است که باعث شده، این فرایند از ابعاد و زوایای مختلف مورد بررسی و توجه محققان مختلف در سرتاسر دنیا قرار گیرد. برخی از مهم ترین چالش های فعلی مطرح شده توسط پرستاران بخش های ویژه در فرایند مراقبت از بیماران مرگ مغزی که در مطالعات به آن ها اشاره شده به شرح زیر است: یکی از ابعاد پرچالش این فرایند، درک مفهوم مرگ مغزی در نزد پرستاران بخش ویژه است (9). گرچه مفهوم مرگ مغزی و مراقبت از این بیماران به عنوان یک جزء حیاتی عملکرد پرستاری در بخش مراقبت ویژه محسوب می شود (10)، ولی درک مفهوم مرگ مغزی برای بیش تر پرستاران بسیار مشکل است و تمام باورهای قبلی آن ها در مورد مرگ و مردن را به چالش می کشد (11). چرا که مفاهیم و استنباط های مربوط به درک مرگ مغزی فراتر از فهم مرگ عادی یک فرد است، زیرا این عبارت به عنوان مرگ واقعی ترجمه شده و به این معنی که دیگر هیچ امیدی برای بهبودی وجود ندارد، در نظر گرفته می شود، در حالی که ظاهر فیزیکی بیمار مرگ مغزی، حضور اعضای خانواده و عملکرد مراقبتی پرستاران در کنار تخت بیمار، به نحوی که گویی آن ها زنده هستند و همه این موارد به این ابهام می افزایند. اما این تعارض برای پرستاران ماهیتا احساسی و تجربی است (12). Ronayne در مطالعه اش دریافت که علی رغم دانش فیزیولوژی در مورد مرگ مغزی، تجربه به جامانده حتی مدت ها بعد از مواجهه با این بیماران، برای پرستاران درگیر استرس زا است (8).
از دیگر چالش ها، اعلام خبر مرگ مغزی به خانواده بیمار است که هرچند از وظایف پزشک می باشد، ولی برای پرستاران به علت حضور مداوم در بخش و دسترسی خانواده بیمار به آن ها نیز به عنوان یکی دیگر از ابعاد پرچالش این فرایند مراقبتی مطرح بوده که بسیار مشکل و استرس زا است (13)؛ چرا که مراقبت پرستاری فقط محدود به بیمار نبوده، بلکه مواجهه با نیازهای اختصاصی خانواده بیمار که در بحران بوده و این موقعیت کلینیکی حاد، پیچیده و پراسترس را سپری می کنند، نیز بر عهده دارد (14). از چالش های دیگر پرستاران در فرایند مراقبت از بیمار مرگ مغزی، جنبه های اخلاقی و قانونی به خصوص در زمینه مرگ مغزی و اهدای عضو می باشد (4). بررسی ها در ایران نشان داده که تنها نیمی از پزشکان و کادر درمان درباره اهدای اعضا و قوانین آن آگاهی کافی داشته اند که علاوه بر مسایل قانونی آن، آن ها از ترس افزایش فشار روانی نزدیکان بیمار، اقدامی برای تشویق پیوند اعضا نمی کنند (4). در حالی که سطح آموزش به عنوان عوامل موثر بر تسهیل اهدای عضو، در نظر گرفته می شود (15).
مساله مراقبت از بیمار مرگ مغزی و در واقع مراقبت از اعضای بالقوه احتمالی برای اهدا، از دیگر چالش های پرستاران در فرایند مراقبت از بیمار مرگ مغزی است. پرستاران بخش ویژه از تجربه مراقبت بیماران مرگ مغزی، به عنوان یک چالش بزرگ یاد می کنند (14). مطالعات مختلف نشان داده که اکثر پرستاران اعتقاد دارند که آن ها آمادگی کافی برای ارایه مراقبت از بیماران کاندید اهدای عضو ندارند (16). به طوری که پس از رضایت خانواده به اهدای اعضای بیمار، مراقبت از بیمار مرگ مغزی کاندید اهدای عضو یکی از سنگین ترین وظایف پرستار بخش ویژه می باشد (12). در مطالعات مختلف پرستاران به دنبال مراقبت از بیمار مرگ مغزی؛ احساس ناامیدی، ناکارآمدی و افسردگی دارند. این احساسات ممکن است در کیفیت مراقبت از بیمار اختلال ایجاد کرده و منجر به تحلیل پرستار شود (17). Ronayne دریافت که به علت استرس زا بودن مراقبت از بیمار مرگ مغزی، عده ای از پرستاران دچار ناسازگاری شناختی می شوند (8). در این میان یکی از مهم ترین جنبه های بحث برانگیز فرایند مراقبت، مواجهه با خانواده بیمار مرگ مغزی و ارایه درخواست اهدای عضو است. تمرکز مراقبت در بخش های ویژه علاوه بر بیمار، کل خانواده بیمار را نیز در بر می گیرد (18). یکی از مهم ترین این عوامل نگرش کارکنان بخش ویژه به خصوص پرستاران به اهدای عضو است، چرا که نگرش مثبت تر پرستاران باعث تلاش بیش تر آن ها برای آماده کردن خانواده برای اجازه به اهدای عضو می شود (13). نتایج برخی تحقیقات نشان داد که آموزش پرستاران و ایجاد موقعیت آموزشی در این زمینه، باعث پیشرفت آمار اهدای اعضا و پیوند، با تشخیص و معرفی به موقع دهندگان بالقوه به بانک اعضا، میسر می شود (19). پرستاران دریافتند که در مورد همه جنبه های مراقبت از بیمار مرگ مغزی، اهدای عضو و حمایت از خانواده بیمار نیاز به آموزش و حمایت دارند (15). لذا شناخت دقیق و همه جانبه فرایند مراقبت از بیماران مرگ مغزی به خصوص از دیدگاه پرستاران اهمیت به سزایی در ارایه مراقبت های جامع و با کیفیت خواهد داشت. با توجه به کمبود اهدای عضو و اهمیت سالم ماندن اعضا برای پیوند، لازم است مراقبت با دقت و کیفیت بالایی از بیمار در جهت سالم ماندن اعضای پیوندی انجام یابد. لذا ضروری است که فرایند مراقبت از بیمار مرگ مغزی مورد توجه عمیق قرار گیرد، تا با بررسی و در نظر گرفتن این فرایند، یک برنامه ریزی مناسب در مراقبت از این بیماران انجام گیرد.
با توجه به این که پرستاران یکی از پراسترس ترین فرایندهای مراقبتی را که شامل: مراقبت از بیماران مرگ مغزی، برخورد با خانواده بیماران (که ممکن است هنوز تشخیص مرگ مغزی بیمارشان را نپذیرفته باشند) بر عهده دارند و با توجه به ضرورت افزایش آمار اهدای عضو و نیز فقدان آموزش هدفمند در زمینه فرایند مراقبت از بیماران مرگ مغزی و نقصان دانش پرستاران در این زمینه، نیاز به آموزش صحیح این فرایند مراقبتی بیش از پیش احساس می شود.