تحول شکل در مهرهای متاخر اسلامی

شکل از جمله ویژگی های ظاهری مهرهای اسلامی محسوب می شود. این ویژگی یکی از وجوه مشترک میان حوزه های مختلف مهرشناسی نیز هست، اما مهم ترین تعریف آن را می توان چارچوب محیط اثر مهرها بر اسناد و مکتوبات دانست که درواقع از شکل صفحه هر مهر حاصل می شود.شکل یکی از نشانه های اعتبار دیوانی مهرها در اسناد بوده است و لااقل انتخاب آن در مهرهای رسمی پیرو قواعد مشخصی انجام می پذیرفته است.در مقاله پیش رو جایگاه شکل در نام گذاری و گونه شناسی مهرهای اسلامی، همین طورسیر تحول آن در مهرهای متاخر اسلامی بر اساس مطالعات کتابخانه ای و شیوه تاریخی- توصیفی بررسی خواهد شد.
نتیجه این تحقیق نشان خواهد داد که هرچند شکل مهرهای متاخر اسلامی در دوران مختلف از یکدیگر متفاوت شده است، تنوع اشکال مهرهای رسمی و دیوانی را می توان در اشکال پایه هندسی محدود و توجیه کرد. بر این اساس، شکل غالب مهرهای حکام و رجال ایلخانی تا جلایری چهارگوش و چندگوش، مهرهای تیموری و ترکمانان دایره، و مهر صفویان مربع و مدور همراه با زائده هایی، که تاج یا کلاهک نامیده می شود، بوده است. شکل مهرهای رسمی پس از این دوران تا پایان قاجار نیز یک تغییر عمده داشته است و آن ترجیح شکل مربع به جای دایره بوده است.محدودیت اشکال پایه در مهرهای رسمی و حکومتی از یک سو به معذورات دیوانی در تهیه مهرهای رسمی باز می گردد و از دیگرسو به تحولات خط و ترکیب در تحریر این مهرها مربوط می شود.