اثر دما در مرحله پر شدن دانه بر برخی صفات کیفی دانه برنج در شرایط اقلیمی مازندران

کیفیت دانه برنج یکی از عوامل مهم در قیمت گذاری و بازارپسندی آن توسط مصرف کنندگان محسوب می شود. توسعه و تولید ارقام با کیفیت بالا یکی از اهداف مهم در برنامه های اصلاحی است. کیفیت دانه برنج علاوه بر عوامل ژنتیکی به شدت تحت تاثیر عوامل محیطی از قبیل دما می باشد. اما تا به امروز مطالعات اندکی در مورد کمی سازی اثر دما بر کیفیت دانه برنج ارقام بومی در کشور اجرا شده است. بنابراین، این آزمایش با هدف بررسی تاثیر اقلیم های متفاوت محلی بر برخی صفات کیفی دانه دو رقم بومی و اصلاح شده برنج (’طارم هاشمی‘ و ’شیرودی‘) و کمی سازی روابط بین صفات کیفی با میانگین دمای هوا در طول دوره زایشی (از مرحله 50 درصد گلدهی تا رسیدگی برداشت) در سه منطقه شامل شهرستان های آمل، بابلسر و پل سفید از استان مازندران اجرا شد.
سه آزمایش به طور مجزا در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار در سه منطقه شامل بابلسر (با ارتفاع 21 متر پایین تر از سطح آب های آزاد)، آمل (با ارتفاع 24 متر بالاتر از سطح آب های آزاد) و پل سفید (با ارتفاع 625 متر بالاتر از سطح آب های آزاد) در سال 1393 بر روی دو رقم ’طارم هاشمی‘ و ’شیرودی‘ اجرا گردید. عملیات کاشت، داشت و برداشت در هر یک از مناطق مطابق با عرف همان منطقه و در شرایط مطلوب مدیریتی انجام شد. همچنین، کلیه صفات کیفی برنج سه ماه بعد از برداشت در آزمایشگاه کیفیت بذر معاونت موسسه تحقیقات برنج کشور در مازندران (آمل) اندازه گیری گردید.
نتایج نشان داد که اثر اقلیم های متفاوت محلی بر برخی از صفات همچون درصد آمیلوز، درصد پروتئین، دمای ژلاتینه شدن، قوام ژل و طول و عرض دانه بعد از پخت به طور آماری در سطح احتمال یک درصد معنی دار گردید. دانه برنج تولید شده در مزارع پل سفید از نظر کلیه صفات کیفی اندازه گیری شده نسبت به مزارع آمل و بابلسر از کیفیت بالاتری برخوردار بودند که علت آن را می توان به وقوع میانگین دمای هوا پایین تر در طول مرحله زایشی برنج به ویژه مرحله پر شدن دانه در این منطقه نسبت داد. یک معادله خطی توانست تا به خوبی تغییرات صفات مورد مطالعه را در مقابل دما هوا توصیف کند. به طور کلی، به ازای افزایش هر یک درجه سانتی گراد در میانگین دمای هوا در ارقام ’طارم هاشمی‘ و ’شیرودی‘ صفات کیفی مانند درصد آمیلوز دانه (به ترتیب 9/1 و 9/0 درصد)، طول دانه بعد از پخت (به ترتیب 33/0 و 14/0 میلی متر)، نسبت طویل شدن دانه (به ترتیب 05/0 و 04/0) و دمای ژلاتینه شدن (به ترتیب 98/0 و 47/0 درجه سانتی گراد) کاهش یافت. در مقابل، درصد پروتئین (به ترتیب 8/0 و 4/0 درصد)، عرض دانه بعد از پخت (به ترتیب 06/0 و 08/0 میلی متر) و قوام ژل (به ترتیب 2/15 و 2/5 میلی متر) افرایش نشان دادند.
بر اساس یافته های این مطالعه به سادگی می توان تغییرات کیفیت دانه برنج در واکنش به دما را در هر دو رقم ’طارم هاشمی‘ و ’شیرودی‘ تحت شرایط اقلیم های متفاوت محلی مازندران کمی سازی کرد.