چالشها و راهکارهای جابه جایی سکونتگاه های روستایی پس از سوانح طبیعی؛ مطالعه موردی: بازسازی روستاهای استان اردبیل پس از زلزله 1375

در اغلب برنامه های پس از سانحه سیاست جابه جایی کل یا بخشی از سکونتگاه، به عنوان راه حلی مناسب به منظور کاهش خطرپذیری یا تسهیل و تسریع در بازسازی مورد ملاحظه قرار می گیرد. اما تجارب مختلف حاکی از آن است که جابه جایی ‏سکونتگاه ها معمولا به جای حل مسائل بر مشکلات افزوده اند. ‏هدف از این مقاله بررسی چالش های جابه جایی سکونتگاه ها با توجه به مطالعه موردی بازسازی روستاهای استان اردبیل پس از زلزله 1375 است که پیامدهای مختلف آن و کارایی اقدامات کاهش ‏خطر از طریق جابه جایی سکونتگاه و ساخت مسکن مقاوم را بررسی نموده و راهکارهایی جهت افزایش موفقیت چنین سیاست هایی ارائه می دهد.
تحقیق حاضر از نظر ماهیت از نوع تحقیقات توصیفی-پیمایشی و با استفاده از روش ترکیبی کمی و کیفی بوده که در طول یک سال با انجام مطالعات گسترده کتابخانه ای و بررسی اسناد و متون تخصصی، همچنین بازدیدهای متعدد از منطقه و گردآوری داده های پرسشنامه، مصاحبه آزاد و عمیق، گفتگو با روستاییان، مشاهده آزاد و تهیه عکس و کروکی از روستاها، برداشت نقشه برخی واحدهای احداثی و بخش های الحاقی از طریق پیمایش و کار میدانی صورت گرفته است. قلمرو مکانی تحقیق، 10 روستای جابه جا شده در محدوده تخریب شدید، اطراف شهر سرعین و روستاهای گلستان و جوراب در مرکز زمین لرزه بوده و سه روستای توسعه پیوسته نیز به ‏عنوان گروه شاهد مدنظر قرار گرفتند.‏
تعجیل در بازسازی روستاهای زلزله زده جهت مقابله با اقلیم سرد منطقه موجب شده مکان یابی محل احداث روستاهای جدید بدون انجام مطالعات جامع اقلیمی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی صورت گیرد. لذا با گذشت زمان چالش های مختلفی بروز نموده که مردم محلی گاه با استفاده از ظرفیت های خود تدابیری اندیشیده اند. اما به طور کلی جابه جایی سکونتگاه موجب کاهش آسیب پذیری نشده، به طوری که در روستاهای توسعه پیوسته همچنان ساخت وساز در مکان قبل تداوم دارد و در برخی روستاهای جابه جاشده نیز سکونتگاه قدیم همچنان مورد استفاده قرار می گیرد.
مهمترین راهکارهای موفقیت در فرایند بازسازی پس از سوانح و به ویژه سیاست جابه جایی سکونتگاه ها را می توان «انجام برنامه ریزی بازتوانی پیش از سانحه برای مناطق خطرپذیر کشور؛ انجام مطالعات جامع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی و کالبدی در پهنه های در معرض خطر؛ بهره گیری از متخصصان حوزه های مختلف سوانح در فرایند بازسازی؛ بهره گیری از مشارکت جامعه سانحه زده در فرایند بازسازی سکونتگاه اعم از مکان گزینی، انتخاب سایت و همسایگی ها؛ حل مساله مالکیت اراضی؛ استفاده از دانش بومی، و ارائه الگوهای مختلف مسکن متناسب با الگوی معماری منطقه و بعد خانوار» برشمرد.