ماهیت و ساختار اعجاز قرآن در نظام اندیشگانی خطابی و جرجانی

اعجاز قرآن از جمله مسایل محوری در مباحث اندیشمندان است. ابوسلیمان خطابی و عبدالقاهر جرجانی از صاحب نظران در این عرصه هستند که وجه اعجاز قرآن را در نظم آن مطمح نظر قرار داده اند. جستار حاضر، با روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد مقایسه و نقد، به بررسی آرای خطابی و جرجانی در زمینه اعجاز قرآن کریم پرداخته است. خطابی معتقد است که اساس بلاغت در قرآن به گونه ای است که اگر لفظی از جای خود برداشته شود و لفظ دیگری به جای آن قرار گیرد، سخن تباه می گردد یا شکوه و جلوه ای که داشته، از میان می رود و در نتیجه، بلاغت رخت برمی بندد. لیکن نظریه نظم از منظر جرجانی با نحو مرتبط است. از دیدگاه وی، نظم از طریق ادراک معانی نحوی محقق می گردد و این ادراک از طریق گزینش نیکو میسر است. وی معتقد است که لفظ در نظم، تابع معناست. همچنین، ارتباط میان الفاظ، مانند ارتباط های نحوی، به خودی خود، به نظم منجر نمی شود، بلکه ترتیب معانی و ساختار آن در ذهن متکلم است که موجب نظم می شود. خطابی و جرجانی هر دو اعجاز تاثیری قرآن را می پذیرند، ولی تحدی قرآن را در نظم آن دانسته اند. تامل در نظرات این دو اندیشمند نشان می دهد که رویکرد خطابی در البیان بلاغی است، اما جرجانی در دلائل الإعجاز رویکردی نحوی بلاغی و در عین حال، هنری دارد. در حقیقت، جرجانی اندیشه نظم را به کمال رساند، به گونه ای که اکنون از نظر بسیاری، مهم ترین وجه اعجاز محسوب می شود.