تغییرات مکانی شکل های مختلف فسفر در اراضی شالیزاری

فسفریکی از عناصر غذایی اصلی محدود کننده تولیدات کشاورزی در خاک های شالیزاری بسیاری از مناطق برنج خیز جهان است. در شمال ایران نیز خاک های شالیزاری از کمبود مدیریت متعادل و مناسب کودهای فسفره رنج می برند. شیمی فسفر در این اراضی بدلیل تاثیر فرآیند های شیمیایی و بیولوژیکی موثر بر قابلیت دسترسی آن (از طریق تاثیر بر شکل های گوناگون فسفر) پیچیده می باشد. بنابراین شکل-های گوناگون فسفر نقشی بسیار حیاتی درظرفیت تامین فسفر قابل دسترس خاک به ویژه در خاک های شالیزاری بازی می کند. در نتیجه برای درک و آگاهی ازغلظت فسفر قابل استفاده در خاک داشتن اطلاعات دقیق از پراکنش مکانی شکل های مختلف آن و عامل های موثر در آن در بهینه سازی مدیریت فسفر، قابلیت تحرک و جابجایی آن ضروری است. هدف این پژوهش بررسی تغییرات مکانی فسفر قابل دسترس ، آلی وشکل های گوناگون فسفر معدنی، و نیز خصوصیات فیزیکی و شیمیایی مهم و موثر بر آنها در مقیاس ناحیه ای یا مزرعه ایی برای دست یابی به امکان مدیریت بهتر کودی می باشد.
این پژوهش در شالیزارهای شهرستان صومعه سرا در استان گیلان به اجرا در آمد. نمونه های خاک سطحی (صفر تا 30 سانتیمتری) برپایه پراگندگی جغرافیایی یکنواخت (شبکه 2×2 کیلومتر) از 103 مزرعه برنج تهیه و ویژگی های فیزیکی و شیمیایی نمونه های خاک مانند بافت ، اسیدیته گل اشباع، کربن آلی، کربنات کلسیم معادل وگنجایش تبادل کاتیونی، فسفر قابل دسترس و فسفر آلی آنها تعیین گردید. همچنین جداسازی و تعیین شکلهای گوناگون شیمیایی فسفر معدنی(فسفر محلول، فسفر پیوند یافته با آهن و آلومینیم، فسفر پیوند یافته با کلسیم) با روش عصاره گیری متوالی فسفر اندازهگیری شدند. آماره های توصیفی با استفاده از نرم افزار (نسخه 16) SPSS و محاسبات آمار-مکانی با نرم افزار GS+ (نسخه 1/5 ) و پهنه بندی با نرم افزار Arc GIS (نسخه 9.1) صورت پذیرفت.
فسفر پیوند یافته با آلومینیوم و آهن (به ترتیب 194و 132) دارای بیشتربن و pH خاک (10.6) دارای کمترین ضریب تغییرات (CV) است. کلاس همبستگی (نسبت واریانس قطعه ای به آستانه) در داده های مطالعه شده نشان از وابستگی مکانی متوسط تا قوی است. همچنین مقدار کم تا متوسط واریانس قطعه ای (0.04 تا 3.2) در نوسان بوده و حاکی از فواصل شبکه نمونه برداری مناسب برای ویژگی های خاک و شکلهای فسفر می باشد. تحلیل نیم تغییرنما ها نشان می دهد که دامنه تاثیر متغیرها از 2700 متر تا 6000 متر در نوسان می باشند. بر پایه همبستگی مکانی و خطی بیشترین غلظت فسفرقابل دسترس منطبق با فسفر پیوندیافته با آهن (Fe-P) (0.94) و فسفر پیوندیافته با آلومینیوم (Al-P) (0.84) و کربن آلی (0.4) بود.
با توجه به مشخص شدن ارتباط قوی بین فسفر قابل استفاده و شکل های فسفر پیوند یافته آهن و آلومینیم از یکسو و ارتباط آن با ویژگی پایه کربن آلی، تعیین محدوده همبستگی مکانی این ویژگی ها می تواند در بهبود مدیریت مصرف فسفر در اراضی شالیزاری موثر واقع شود. ابقای بقایای گیاهی از طریق اجرای عملیات شخم کم عمق در دو هفته بعد از برداشت برنج می تواند ضمن مخلوط کردن بقایای گیاهی با تقویت شرایط اکسیدی و تجزیه گیاه، موازنه فسفر را در خاک مثبت و از مصرف زیاد کود فسفر جلوگیری کند. با توجه به مصرف کم و یا عدم مصرف کودفسفاته در ناحیه مطالعه شده به نظر می رسد عملیات مدیریتی غرقاب کردن خاک های شالیزاری با ایجاد شرایط احیا، تغییر واکنش خاک و پایداری کانی های فسفاته بر وضعیت فسفرقابل دسترس موثر خواهند بود.