تحلیل انتقادی طرح های نمونه گیری در پژوهش های جغرافیای انسانی با تاکید بر تورش انتخاب در نمونه های احتمالی

استفاده از واژه های «احتمالی و تصادفی» در روش نمونه گیری پژوهش ازنظر اصول روش تحقیق، بار ادعایی و معنایی خاصی دارد و به مفهوم رعایت اصول و قواعد نظریه نمونه گیری و عدم تورش انتخاب در طرح نمونه گیری است که پایایی و قابلیت تعمیم برآوردها را تضمین می کند. پژوهش حاضر با فرض وجود تورش انتخاب نمونه در بسیاری از طرح های نمونه گیری احتمالی در پژوهش های جغرافیای انسانی، به روش کیفی و با رویکرد انتقادی به ارزیابی این فرض پرداخته است. در این راستا به منظور کاوش و تفهم مفصل این مسئله، از میان مقالات چاپ شده در مجلات علمی-پژوهشی جغرافیایی کشور در 5 سال اخیر، با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند و معیار-محور به انتخاب 25 نمونه موردی از مقالاتی که روش نمونه گیری آن ها احتمالی (یا تصادفی) ذکرشده است، ولی شواهد و قرینه هایی مبنی بر نقض ادعای فوق و تخطی از اصول و قواعد نمونه گیری احتمالی (احتمال وجود تورش انتخاب) در آن ها موجود است، انتخاب شد. سپس به روش تحلیل محتوا و تحلیل استنادی به بررسی جوانب مسئله در هرکدام از این نمونه ها به طور جداگانه پرداخته شد. نتایج حاکی از آن است که در تمامی نمونه های موردبررسی، در «ادعای احتمالی و یا تصادفی بودن نمونه» بار معنایی علمی خاص این ادعا لحاظ نشده و روش نمونه گیری اعمال شده در اکثریت آن ها عملا غیر احتمالی بوده است؛ بعضی از آن ها –احتمالا به دلیل عدم آگاهی کامل از اصول و قواعد نظریه نمونه گیری-، معنای مصطلح و عامیانه واژه های احتمالی، تصادفی و یا اتفاقی را مدنظر داشتند و برخی نیز با آگاهی از معنا و اهمیت علمی این مفاهیم و اصطلاحات، به صورت ظاهری و فرمالیستی و خیلی خلاصه به استفاده از این روش اشاره کردند و تصویر روشنی از شیوه کار خود ارائه ندادند؛ درحالی که بعضا در محتوای آن ها شواهدی مبنی بر نقض ادعای فوق به چشم می خورد. درنهایت در همه آن ها امکان وجود تورش انتخاب محتمل است و برآوردهای آن ها فاقد پایایی و قابلیت تعمیم قطعی بوده است. با توجه به گستردگی این مسئله در میان مجلات، پژوهشگران و نهادهای دانشگاهی مختلف تولید علم در سراسر کشور، لزوم توجه جدی به این مسئله به منظور پایش علمی و دفاع از اعتبار و جایگاه علم جغرافیا به عنوان علم برنامه ریزی و توسعه ضروری به نظر می رسد.