تحلیل مقایسه ای یک فرم خاص در معماری دست کند مذهبی (منطقه مرکزی ایران (شهرستان نایین) و سه اثر در شمال غرب)

معماری دست کند از لحاظ کاربری دارای گونه هایی از قبیل مسکونی-استقراری، مخفیگاهی-پناهگاهی، تاسیساتی-زیرساختی و مذهبی-آیینی است. گونه ی مذهبی و با پیشینه ی طولانی این نوع معماری، در بناهای نیایشگاهی به کار رفته است که در مناطق مختلفی از ایران، پراکنده شده و در دوره های گوناگون تاریخی مورد استفاده و بهره بردای بوده اند. مسجد قدمگاه آذر شهر، امامزاده معصوم ورجوی مراغه و نیایشگاه دهکده ی صخره ای اباذر در شهرستان نیر، از نمونه های شناخته شده و موردتوجه محققان در گونه ی فضاهای دستکند نیایشی در منطقه ی شمال غربی ایران محسوب می گردند. در منطقه ی مرکزی ایران، شش اثر در محدوده ی جغرافیایی شهرستان تاریخی نایین، شامل: مساجد دست کند علی آباد و مصلی در شهر بافران، بخش های زیرزمینی مسجد سرکوچه ی محمدیه و فضای زیرزمینی مساجد جامع شهرهای نایین، بافران و نیستانک، در زمره ی نمونه های غنی و با ارزش این گونه ی معماری دستکند، در کشور به شمار می روند. براساس بررسی های صورت گرفته، تاکنون کمتر پژوهشی را می توان یافت که به مطالعه و بازخوانی این آثار، پرداخته باشد؛ لذا پژوهش حاضر، برای نخستین بار با هدف ارائه ی تحلیلی مقایسه ای-تطبیقی و هم چنین بیان وجوه شباهت و افتراق معماری دستکند استفاده شده در این فضاهای نیایشی متعلق به دو منطقه ی جغرافیایی متفاوت، انجام گرفته است. روش پژوهش کتابخانه ای-میدانی و روش تحقیق پژوهش تحلیلی-توصیفی است. با مطالعات صورت گرفته و تحلیل مقایسه ای بین سه اثر دستکند منطقه ی شمال غرب با شش نمونه ی دستکند در منطقه ی مرکزی (شهرستان نایین) آشکار شد که می توان قائل به یک فرم خاص معماری دستکند مذهبی در آثار مورد مقایسه بود. گونه ی معماری دست کند زیر زمینی، الگوی شکلی -فضایی خطی در امتداد یک محور طولی، گردش حرکتی منطبق بر محور اصلی و تاکید بر اهمیت فضای انتهایی در چیدمان فضایی سلسله مراتب کالبدی، از خصوصیات این فرم مشترک به شمار می آیند. وجه افتراق این آثار درشکل داخلی آن هاست که سه اثر منطقه ی شمال غرب دارای پلانی مدور و فضای گنبدی شکل با خطوط منحنی هستند، درحالی که در آثار منطقه ی مرکزی، پلانی مستطیل شکل با فرم و فضای مسطح و راست گوشه استفاده شده است.