نفوذ تفسیرهای عرفانی در ذهن و زبان مولانا

نفوذ قرآن و تفسیر قرآن در مثنوی بسیار زیاد است؛ به گونه ای که مثنوی را به گنجینه تفسیر قرآن بدل ساخته است، اما در میان تفسیرهای مختلفی که مورد استفاده مولانا بوده تاکنون به تفسیرهای عرفانی چهار قرن اول کم توجهی شده است. در این مقاله با تکیه بر تفسیر سهل بن عبدالله تستری (وفات: 283ق) و ابوعبدالرحمن سلمی (وفات: 412ق) نشان می دهیم که رویکرد باطنی مولانا به قرآن و شیوه تاویل آیات قرآنی در مثنوی، متاثر از تفسیرهای عرفانی کهن است. موضوعاتی چون جدال با نفس، تعبیر از نفس به بت و «عجل» (گوساله)، مکر نفس، و همچنین فرازهایی از آداب صوفیه چون جوع و اکل حلال و پرهیز از آزار و نوع دوستی، در این تفسیرها آمده که در مثنوی بازتاب یافته است. همچنین موضوعات دیگری چون مکر و استدراج الهی، توکل و ترک تدبیر در مثنوی، ریشه در تفسیرهای عرفانی قرآن دارد. مولانا این روش تاویلی را آگاهانه به کار بسته و ازاین رو مثنوی را «کشاف قرآن» نامیده است.