مقایسه وضعیت سلامت بوم نظام های زراعی در استان های شمالی ایران طی سال های دهه 80

با وجود کارکردهای پرشماری که بوم نظام های زراعی (اگرواکوسیستم ها) دارند ولی در سده اخیر بیشتر به عنوان واحدهای تولیدی مدنظر قرار گرفته اند. بوم نظام های زراعی رایج برای افزایش تولید به شدت وابسته به انرژی های فسیلی هستند که از راه کاربرد نهاده ها به آن ها وارد می شوند. این نظام ها افزون بر آسیب پذیر بودن، باعث کاهش منابع انرژی و اثرگذاری های سوء محیطی می شوند، بنابراین نظارت و مدیریت دقیق بر آن ها به منظور کاهش مشکلات و پایداری تولید در بوم نظام های زراعی ضرورت خواهد داشت. بسیاری از محققان براین باورند، مشکلات نظام های زراعی پیچیده کشاورزی باید در قالب سلامت بوم نظام های زراعی بررسی و شناسایی شود مفهوم سلامت مربوط به توانایی حفظ و ارتقاء ویژگی های مختلف مانند تنوع، تولید، قابلیت برگشت، ثبات، خوداتکایی و انسجام در بوم نظام زراعی است و ارزیابی این ویژگی ها در ابعاد اقتصادی-اجتماعی، انسانی و محیطی و همچنین روابط و اثرهای متقابل آن ها درمجموع نشان دهنده سلامت یک بوم نظام زراعی خواهد بود.
در این بررسی به منظور ارزیابی وضع سلامت بوم نظام های زراعی سه استان گلستان، مازندران و گیلان در سال های دهه 80 خورشیدی، با توجه به داده های موجود، درآغاز ویژگی های بوم نظام های زراعی در سه ملاک ارزیابی شامل ساختاری، کارکردی و سازمانی دسته بندی شدند. آنگاه برای کمی کردن هر ملاک از چندین سنجه استفاده شد. پس از نرمال سازی سنجه ها که به منظور جمع پذیر شدن آن ها انجام شد، هر ملاک در یک استان از مجموع سنجه های آن ملاک در استان به دست آمد.
نتایج و بحث: سلامت کل بوم نظام های زراعی هر استان حاصل جمع سنجه های ملاک های سه گانه بود. نتایج این بررسی نشان داد که سلامت کل بوم نظام های زراعی استان مازندران طی ده سال بررسی بالاتر از دو استان دیگر بود و استان های گلستان و گیلان در مقام دوم و سوم قرار داشتند. سلامت ساختاری و سازمانی بوم نظام های زراعی استان مازندران نقش موثرتری در بالاتر بودن سطح سلامت کل بوم نظام های زراعی این استان داشت. در استان گیلان بوم نظام های زراعی ازنظر هر سه ملاک ساختاری، کارکردی و سازمانی در سطح ضعیفی قرار داشتند. بوم نظام های زراعی استان گلستان طی دوره بررسی ازلحاظ سازمانی وضعیت بهتری نسبت به ویژگی های کارکردی و ساختاری داشتند.
در مقایسه سه استان شمالی کشور، بوم نظام های زراعی استان گیلان دارای سطح سلامت کمتری نسبت به دو استان دیگر بودند؛ بنابراین بهره برداری پایدار از بوم نظام های زراعی این استان نیاز به برنامه ریزی و مدیریت دقیق دارد. افزایش تنوع کشت گونه های زراعی، کاهش تراکم زراعی و فراهمی ماشین های کشاورزی در استان موجب افزایش سطح سلامت ساختاری بوم نظام ها خواهد شد. استفاده از بقولات در تناوب و کاهش کاربرد کودهای شیمیایی می تواند با افزایش سطح سلامت سازمانی، توانایی بوم نظام های زراعی استان را در ارائه کارکردهای متنوع افزایش داده و درمجموع باعث افزایش سطح سلامت کل شود. در استان مازندران و گلستان توجه به ویژگی های ساختاری بوم نظام های زراعی (به ویژه کاهش تراکم زراعی و افزایش دسترسی به سامانه های آبیاری تحت فشار و ماشین های کشاورزی) در کنار شرایط به نسبت مطلوب سلامت سازمانی بوم نظام ها می تواند منجر به افزایش سلامت کارکردی و درنهایت ارتقاء سلامت کل بوم نظام های زراعی شود.