تحلیل اثرات کشت زعفران بر کیفیت زندگی خانوارهای روستایی (مطالعه موردی: دهستان رستاق در شهرستان خلیل آباد)

زعفران از محصولات کشاورزی سازگار با شرایط آب وهوایی منطقه خاورمیانه، مرکز آسیا و قسمتی از اروپا است که ضمن ارزش بالای غذایی، دارای کاربردهای متعدد صنعتی و حتی پزشکی است . این محصول که با شرایط آب و هوایی بخشی از استان های شرق و شمال شرقی ایران کاملا سازگاراست. این محصول نقش مهمی در درآمد ارزی کشاورزی دارد. روند رو به رشد سهم صادرات زعفران از یک سو و درآمدزایی و کارآفرینی برای روستاییان کشور از سوی دیگر لزوم توجه به این محصول را دوچندان می کند. به طور کلی ارزش اقتصادی بسیار بالای زعفران، قدرت جذب نیروی کار در هنگام کاشت، داشت و برداشت در فصول بیکاری کشاورزان منطقه از جمله دلایلی هستند که برتری چشمگیر زراعت زعفران را به دیگر کاشت های غالب در سطح منطقه روشن و آشکار می سازد. در این میان،کشت زعفران در شهرستان خلیل آباد دارای رتبه چهارم در سطح استان خراسان رضوی بوده و در میان چهار دهستان، دهستان رستاق با وجود مساحت کوچکتر نسبت به دیگر دهستان ها، رتبه اول را در برداشت زعفران به خود اختصاص داده است. با توجه به گزارش اداره جهاد کشاورزی شهرستان خلیل آباد هر ساله 10 درصد به سطح زیرکشت زعفران افزوده می شود. در این منطقه با توجه به اینکه در دو دهه اخیر خشکسالی به شدت در زندگی مردم و به ویژه روستاییان که زندگی آنها کاملا وابسته به طبیعت و کشاورزی می باشد، تاثیرگذاشته است، محصولاتی کشت می شوند که نیاز آبی کمتر و سودآوری بیشتری داشته باشند؛ بنابراین کشت این محصول کم اب در منطقه می تواند مقداری از خسارات خشکسالی را کاهش داده و یا به حداقل برساند. زیرا نیاز آبی زعفران 4000 مترکعب در هر هکتار و تعداد دفعات آبدهی آن نهایتا 5 بار در سال می باشد.
مبانی نظری: امروزه بخش کشاورزی یکی از مهم ترین بخش های اقتصادی کشور است به طوری که بیش از یک سوم تولید ناخالص ملی و بیش از یک چهارم اشتغال و حدود 87 درصد از نیازهای غذایی کشور و نزدیک به 36 درصد از صادرات غیر نفتی به این بخش وابسته است. در این راستا، در میان محصولات کشاورزی، زعفران به عنوان محصولی استراتژیک توانسته است از یک سو، شرایط اقتصادی خوبی را برای کشاورزان و خانوارهای روستایی و از دیگر سو نیز، ارزآوری مناسبی برای کشور بوجود آورد. لازم به ذکر است که بر اساس اطلاعات موجود، در سال 1390 در مراحل تولید و فرآوری زعفران 148500 بهره بردار خراسانی و جمعیتی بیش از 600000 نفر از محل همین محصول گرانبها امرارمعاش می کردند به گونه ای که زعفران نقش اصلی در تامین درآمدهای آنان دارد. این درآمد به حدی است که توانسته است در کیفیت زندگی خانوارهای زعفران کار تاثیر چشم گیری داسته باشد. از آنجا که کیفیت زندگی، مفهوم پیچیده و چند بعدی است که تحت تاثیر مولفه هایی چون زمان و مکان، ارزش فردی اجتماعی قرار دارد، از این رو معانی گوناگونی برای افراد و گروهای مختلف برای آن مرتب است. برخی آن را به عنوان قابلیت زیست پذیری یک ناحیه، برخی دیگر به عنوان اندازه ای برای میزان جذابیت و برخی به عنوان رفاه عمومی، بهزیستی اجتماعی، شادکامی، رضایتمندی و مواردی از این دست تعبیر کرده اند.
روش تحقیق: این پژوهش از نوع کاربردی است که به شیوه توصیفی- تحلیلی برای بررسی پارامترهای مورد بررسی سود جسته است. داده ها براساس مطالعات میدانی و با روش نمونه گیری کوکران، از سطح 337 خانوار نمونه جمع آوری شدند. سپس جمع آوری داده ها براساس شاخص های انتخابی و با استفاده از پرسشنامه خانوار انجام شده است. روایی پرسشنامه توسط اساتید جغرافیا و برنامه-ریزی روستایی و ترویج و آموزش کشاورزی مورد بررسی قرار گرفت. ضریب پایایی پرسشنامه برابر با 85/0 بدست آمد. برای تحلیل داده های گردآوری شده از آزمون های آماری کندال و تحلیل واریانس یک طرفه در نرم افزار SPSS استفاده شده است.
یافته های تحقیق: از یک سو، حدود 50 درصد زعفران کاران کمتر از 1 کیلوگرم زعفران داشته اند و 40 درصد نیز بین 1 تا 2 کیلوگرم برداشت نموده اند. این مقدار با توجه به میانگین سطح زیرکشت که 5/2767 متر مربع است، تقریبا همخوانی دارد. زیرا میانگین برداشت در هر هکتار 4 کیلوگرم می باشد. البته قابل ذکر است که با توجه به شرایط مناسب رشد زعفران در این منطقه ، میزان تولید در هر خانوار، رقم اندکی می باشد. از دلایل این امر، می توان به عواملی همچون کوچک بودن قطعات زمین، گرایش روستاییان به کشت حداقل دو محصول برای کاهش میزان ریسک، زعفران محصولی است که باید هر چند سال یک بار زمین آن تعویض شود به همین دلیل رغبت روستاییان به باغداری و کاشت محصولاتی که میانگین سنی بالاتری دارند مانند پسته، انار و انگور بیشتر می-باشد، اشاره نمود.
بخش کشاورزی یکی از مهمترین بخش های اقتصادی و به اعتبار ارزش افزوده تولیدی، اولین بخش اقتصادی کشور به شمار می آید زیرا کشاورزی، منبع عمده درآمد معاش اکثر قریب به اتفاق ساکنان مناطق روستایی است . در این میان زعفران به عنوان یکی از محصولات کشاورزی دارای برتری نسبی، از محصولات ارزشمند است. لذا، پژوهش حاضر به تحلیل اثرات کشت زعفران بر کیفیت زندگی خانوارهای روستایی مطالعه موردی شهرستان خلیل آباد (دهستان رستاق) پرداخته است. نتایج حاصل از آزمون کندال از سویی دیگر، وجود رابطه معنادار بین کشت زعفران و ارتقای کیفیت زندگی روستاییان را بیان می کند. در این میان با وجود فرصت هایی که محصول استراتژیک زعفران برای خانوارهای روستایی بوجود آورده است و با توجه به آنچه که پاسخگویان اظهار داشته اند می توان نتیجه گرفت که کشت محصول استراتژیک زعفران توانسته است بر کیفیت زندگی خانوارهای روستایی دهستان رستاق (توانایی پس انداز، تامین لوازم لوکس منزل) تاثیر چشم گیر و شگرفی داشته باشد.