بررسی آرایه های پیشگاه ورودی (مفصل اتصال بنا با شهر) در مساجد تاریخی شیراز

نما و پیشگاه ورودی هر بنا، از آن جا که مفصل اتصال بنا با شهر است و نماد هویتی آن محسوب می شود از اهمیت بالایی برخوردار است. این موضوع در مساجد که از بناهای عمومی شهر ایرانی-اسلامی هستند، اهمیتی دوچندان دارد و در جذب مخاطبان و انتقال مفاهیم اسلامی تاثیر گذار است. از نظر تاریخی، ظهور آرایه ها در مساجد، ابتدا از محراب و دیوارهای مجاور آن شروع شد. سپس با گذر زمان به سایر اندام ها نیز راه یافت و در نهایت در پیشگاه ورودی، موجب جلوه مسجد از نمای رو به گذر شده است. پیشگاهی که مرز عبور از دنیای مادی و رسیدن به جلوه گاه معنوی است، تزییناتی را می طلبد که پیونددهنده دو دنیای متفاوت باشد. چنین تزییناتی که گویی وظیفه ای سنگین تر از سایر تزیینات، برعهده دارند، درخور شناخت، تحلیل و بررسی هستند. این مقاله با هدف بررسی شکلی و محتوایی این تزیینات و آرایه ها نگاشته شده است. برای این منظور سردر ورودی تمام مساجد تاریخی ثبت شده شیراز که دست خوش تغییرات غیراصولی نشده اند بررسی شد. در 16 مسجد منتخب، مطالعاتی توصیفی-تحلیلی از طریق جمع آوری داده ها به روش کتابخانه ای و میدانی انجام شد. در پایان، علاوه بر شناسایی تزیینات مختلف اعم از آجری، سنگی، کاشی و هم چنین محل به کارگیری آنان در پیشگاه هر مسجد، نقوش، خطوط و مضامین مورد اشاره نیز مورد موشکافی قرار گرفت. در نهایت مشخص شد که کاشی کاری بیش ترین، و تزیینات آجری کم ترین سهم را نسبت به سایر تزیینات در مساجد شیراز به خود اختصاص داده است. تزیینات سنگی با وجود به کارگیری در دوره صفاریان، در دوره های بعد از پیشگاه مساجد حذف شد، اما از دوران قاجاریه به بعد دوباره در تزیینات دیده می شود. مقرنس که از دوران صفویه به بعد از تزیینات رایج پیشگاه مساجد شیراز بود، همواره با هم نشینی کتیبه همراه بوده است. کتیبه هایی که در آن بیش از همه مضامینی دیده می شود که بر اقامه نماز و اوقات آن تاکید داشته اند.