تحلیل سناریوهای مدیریتی در تولید و مصرف صحیح گندم در ایران از دیدگاه ردپای آب: چالش ها و فرصت ها

الگوی ناصحیح تولید و مصرف گندم، مهم ترین محصول در سبد غذایی جهانیان، سهم بسزایی در وقوع چالش های فعلی آب، به ویژه در کشورهای خشک و نیمه خشک دارد. در پژوهش حاضر، ضمن شناسایی و تحلیل چالش های فعلی در پروسه ی تولید و مصرف گندم در ایران از دیدگاه ردپای آب، به معرفی فرصت ها و تحلیل کمی سناریوهای مدیریتی با هدف تعدیل حد وخامت فعلی پرداخته شد. در یک بازه ی 31 ساله در حدفاصل سال های 2010-1980، مقادیر ردپای آب آبی، سبز و خاکستری در هر دو پروسه ی تولید و مصرف گندم، و متعاقبا، بیلان آب مجازی در نتیجه ی مبادله های ملی و بین المللی گندم محاسبه شد. تمامی محاسبه ها در سطح استانی، و بر اساس آمار رسمی منتشر شده توسط سازمان های درون و برون کشوری انجام شد. بر اساس میانگین کشوری، همگام با 43 درصد کاهش در سهم آب سبز در پروسه ی تولید گندم در طول دوره ی مطالعه، سهم آب آبی 4/73 درصد افزایش یافت. به ازای استعمال کودهای نیتروژنه برای تولید هر تن گندم در کشور، 1727 مترمکعب آب نیاز خواهد بود تا نیتروژن مازاد در منابع آب آبی را به کم تر از حد استاندارد 1/3 میلی گرم بر لیتر برساند، که این مقدار، 2/1 برابر بیش تر از زمانی است که کاهش بار فسفر در منابع آب مدنظر باشد. علی رغم کاهش ردپای آب کل در پروسه ی مصرف گندم در سال 2010، سهم آب آبی 21 درصد افزایش یافت. با 142 درصد افزایش، مجموع مبادله-های درون کشوری آب مجازی گندم به 64/9 میلیارد مترمکعب در سال 2010 رسید که سهم آب آبی در آن با 21 درصد افزایش در مقایسه با سال 1980، 92/3 میلیاردمترمکعب بود. در شرایط فعلی، در هشت استان کشور، ظرفیت کافی برای حمل بار آلودگی ورودی از مزارع احت کشت گندم وجود ندارد. همچنین، در پنج استان کشور از دیدگاه مصرف، و سه استان از دیدگاه تولید، ردپای آب گندم فراتر از حجم منابع آبی تجدیدپذیر است. بر اساس هر دو شاخص حد آلودگی و کمبود آب آبی، نواحی خشک و نیمه خشک باید هنگام تدوین سناریوهای سازگاری، در اولویت قرار بگیرند. علاوه تاثیر بسزای روش های مدیریتی در اصلاح الگوی تولید گندم، با هدف ارتقای بهره-وری آب و محصول، اصلاح الگوی مصرف نیز تاثیر قابل توجهی در تعدیل وخامت فعلی داشت. پسماندهای غذایی گندم در سال های 1980 و 2010، به ترتیب 87/0 و 6/1 میلیاردمترمکعب از منابع آبی را تلف نمود. در این سال ها، بار آلودگی مضاعف ورودی به منابع آبی در نتیجه ی تلفات گندم به ترتیب، 75/0 و 63/1 میلیارد مترمکعب بود. همچنین، اصلاح الگوی مبادله های درون کشوری بر اساس شاخص ردپای آب، با هدف افزایش صادرات گندم از مناطق پرآب به مناطق کم آب می تواند تا 36/4 میلیاردمترمکعب کاهش در مصرف آب آبی ایجاد نماید. علاوه بر آن، گسترش دامنه ی بین المللیی تجاری گندم و انتخاب شرکای تجاری از میان کشورهایی با ردپای آب کم تر در پروسه ی تولید گندم می تواند 4/21-1/0 برابر کاهش در میزان فشار بر منابع آب آبی جهان به ازای هر تن واردات گندم ایجاد نماید. بر اساس یافته ها می توان دریافت که با پایگذاری سیاست های صحیح، امکان دستیابی به محیط زیست پایدار در مناطق تولید کننده و مصرف کننده ی گندم وجود خواهد داشت.