تبارشناسی و شرح اصطلاحات رباعی‏ای منسوب به ابن سینا در مجالس‏المومنین

مجالس‏المومنین قاضی نورالله شوشتری (ف. 1019) ، از مهم‏ترین کتاب‏های رجال شیعی است که به دلیل در برداشتن ابیات منتسب به شاعران سده‏های نخستین، در پژوهش‏های ادبی نیز اهمیت دارد. بسیاری از پژوهشگران معاصر درباره‏ی این اشعار، به دیده‏ی تردید نگریسته‏اند؛ اما تاکنون پژوهشی در تحلیل تبارشناسانه‏ی این ابیات صورت نگرفته‏است. یکی از این اشعار، رباعی‏ای در ستایش امام علی (ع) و منسوب به ابن سیناست که نخستین‏بار در این کتاب آمده و به واسطه‏ی آن به بسیاری از تذکره‏ها و کتاب‏های تاریخ ادبیات فارسی راه یافته است. مضمون این رباعی، پیوندی آشکار با اصطلاحات خوشنویسی و برخی مفاهیم عرفانی دارد؛ از همین رو در این مقاله، با استفاده از تحلیل محتوای تاریخی، سعی شده پس از ریشه‏شناسی گونه‏ی خوشنویسی منعکس در این رباعی و بررسی سیر شکل‏گیری نشانه‏های عرفانی آن، ضمن تعیین محدوده‏ی زمانی سرایش شعر، دریچه‏های محتمل راه یافتن این شعر به مجالس‏المومنین بررسی شود. نتایج نشان می‏دهد، با توجه به انعکاس خط آینه‏ای در مضمون رباعی و ابداع و رواج این گونه پس از سده‏ی نهم و همچنین سازگاری شعر با برخی اندیشه‏های عرفانی رایج در میان فرقه‏هایی چون: حروفیه، نوربخشیه، بکتاشیه و…، این رباعی بیش از چهار سده پس از درگذشت ابن‏سینا (ف. 428) سروده شده است. همچنین با در نظر گرفتن شاعر بودن قاضی نورالله، آشنایی‏اش با خوشنویسی و همچنین انتسابش با اهل عرفان، بعید نیست این رباعی را خود او سروده و در تایید باورهای شیعی‏اش به ابن‏سینا نسبت داده باشد.