مطالعات آزمایشگاهی تعدادی از مهره های آبی و سبز به کار رفته در زیور آلات پیش از تاریخ موزه ملی ایران

استفاده از مهره های رنگی در زیورآلات پیش ازتاریخ بسیار متداول بوده و مطالعات بسیار زیادی بر روی آنالیز عنصری و شناسایی ساختار این مهره ها در جهان صورت گرفته است. با توجه به تعداد زیاد مهره های یافت شده در کاوش های باستان شناسی، به خصوص در گورستان های قبل ازمیلاد ایران، انجام این پژوهش ها اهمیت زیادی دارد. به منظور شناسایی مواد اولیه ی به کار رفته در مهره های پیش ازتاریخ ایران، از هشت مهره ی آبی، آبی تیره و سبز به کار رفته در سه زیور به دست آمده از تپه حصار دامغان (هزاره ی سوم قبل ازمیلاد) و تپه نصفی گیلان (هزاره اول قبل ازمیلاد) که متعلق به موزه ملی ایران بودند، نمونه برداری شد. پرسش اصلی این پژوهش، شناسایی نوع مواد و ترکیبات به کار رفته در این مهره ها است. آیا از سنگ های نیمه قیمتی، مثل لاجورد و فیروزه در ساخت این مهره ها استفاده شده یا از مواد سنتزی، مثل آبی مصری و شیشه بهره برداری شده است. برای پاسخ به این پرسش ها، از روش های آنالیز دستگاهی مختلف، مثل پراش سنجی پرتو ایکس (XRD) ، طیف سنجی زیر قرمز تبدیل فوریه (FTIR) ، میکروسکوپ نوری پلاریزان (PLM) و میکرو پیکسی (Micro-PIXE) استفاده شده است. نتایج FTIR و میکروپیکسی نشان می دهد که مهره های به کار رفته در زیور متعلق به تپه حصار دامغان از جنس سنگ لاجورد است که سنگی نیمه قیمتی بوده و با توجه به بالا بودن عناصر منیزیم و کلسیم در آن، این نمونه دارای کانی دیوپسید (CaMgSi2O6) قابل توجهی است. اما نتایج XRD هفت نمونه از مهره های به کار رفته در دو زیور تپه نصفی گیلان، نشان می دهد که این نمونه ها فاقد ساختمان بلوری هستند و جنس این مهره ها با توجه به آنالیز عنصری با روش میکروپیکسی شیشه ی نوع سیلیکا، سودا و آهک است که به علت بالا بودن درصد پتاسیم و منیزیم، سودای استفاده شده در آن از خاکستر گیاهان به دست آمده است. علاوه بر این، مشخص شد که علت رنگی بودن مهره های شیشه ای به دلیل وجود ترکیبات مس و آهن با درصدهای متفاوت است. همچنین بررسی میکروسکوپی نشان داد که در هفت مهره ی شیشه ای به کار رفته در زیورهای تپه نصفی، چهار نمونه ی آبی مات بوده و سه نمونه سبز و آبی تیره ی شفاف هستند و نتایج آنالیز میکرو پیکسی نشان داد که شیشه های مات دارای مقدار قابل توجهی آنتیموان (Sb) هستند، اما مهره های شفاف آنتیموان ندارند؛ بنابراین این نتایج نشان می دهد که دانش استفاده از ترکیبات آنتیموان برای مات کردن شیشه ها در هزاره ی اول پیش ازتاریخ وجود داشته است.