تاملی دوباره بر دوره ‫بندی ساخت مسجد جامع شهر یزد ‬‬‬براساس اسناد مکتوب و یافته های باستان‫ شناسی ‬‬‬‬‬‬(از ابتدا تا قرن ششم هجری قمری)*

مسجد جامع شهر یزد، یکی از بناهای مهم تاریخی کشور می باشد که در طی دوره ی هزارساله توسط حکومت های مختلف گسترش یافته است. متون محلی یزد به شکل‎گیری این مسجد در طول دوره‎های مختلف اشاره دارند که در هر دوره بخش هایی تکمیل یا به آن اضافه شده است. ماکسیم سیرو، یکی از اولین کسانی است که تحقیقات جامعی را درباره ی این بنا انجام می‎دهد که منبعی برای پژوهشگران بعدی می‎شود؛ او چهار دوره برای شکل‎گیری بنای اولیه ی مسجد جامع ارائه می کند که با گفته های متون و داده های باستان شناسی تناقض دارد. لذا این پژوهش سعی دارد به بازنگری در دوره بندی تاریخی ساخت این بنا بپردازد. برای تحقق این هدف، در ابتدا به مطالعات کتابخانه ای و گردآوری اطلاعات تاریخی لازم به ویژه از متون محلی یزد پرداخته شده و سپس داده های حاصل از کاوش های باستان شناسی در کنار متون تاریخی مورد تجزیه تحلیل قرار گرفت. مهم ترین سوالات مطرح شده عبارتند از: 1. آیا می توان وجود آتشکده در محل فعلی مسجد جامع را اثبات کرد؟ 2. با توجه به داده های موجود، ساخت مسجد جامع یزد به چه دوره ای باز می گردد؟ نتایج به دست آمده از کاوش های باستان شناسی نشان می دهد که هیچ گونه شواهدی مبنی بر وجود آتشکده در شالوده ی بنای مسجد جامع یزد وجود ندارد؛ همچنین می‎توان سه دوره ی ساخت را برای این بنا در نظر گرفت؛ در دوره ی اول، علاءالدوله کالنجار به ساخت مسجدی اقدام می‎کند که در متون یزد هم از آن به عنوان «مسجد جامع عتیق» و هم «مسجد جامع قدیم» یاد شده است. در دوره ی دوم، علاءالدوله گرشاسب الحاقاتی را به مسجد ساخته شده توسط علاءالدوله کالنجار اضافه می کند؛ همین امر سبب شده متون محلی، وی را نیز به عنوان یکی از سازندگان مسجد معرفی کنند. در دوره ی سوم، جماعتخانه ی دختران در کنار مسجد قدیم یا عتیق ساخته می شود و بانیان نیز بقعه ای را در کنار آن جهت مدفن خود بنا می‎کنند که مدفن آن ها امروزه نیز موجود است.