تغییر اقلیم و خطرپذیری تولید کشاورزی: مطالعه موردی محصول های گندم، جو و سیب زمینی

تغییر اقلیم نه تنها یک عامل مهم تعیین کننده عملکرد میانگین و قابلیت (پتانسیل) تولیدات کشاورزی یک ناحیه است بلکه یک منبع مهم خطرپذیری (ریسک) تولیدات کشاورزی نیز به شمار آمده که منجر به تغییرپذیری های غیر قابل انتظار در عملکرد و سطح تولید می شود. این امر به نوبه خود فراسنجه (پارامتر)های کلیدی بازار یعنی عرضه و تقاضا و در پی آن خطر قیمت محصول های را تحت تاثیر قرار می دهد. با اینکه تجزیه و تحلیل تاثیر تغییر اقلیم یک موضوع مهم در رابطه با تولیدات کشاورزی از منظر سیاست گذاری و اتخاذ راهبردهای تطبیق در این بخش به شمار می آید، اما متاسفانه بررسی های کمی تاکنون در این زمینه در کشور انجام نشده است. از سوی دیگر در بیشتر پ‍ژوهش های انجام شده نیز بر تاثیر تغییر در فراسنجه (پارامتر)های اقلیمی بر میانگین عملکرد گیاهان زراعی تمرکز شده و کمتر به تجریه و تحلیل اثرگذاری های این پدیده بر خطرپذیری تولید پرداخته شده است. در این بررسی با استفاده از تابع تولید تصادفی معرفی شده توسط جاست و پاپ (1979، 1976) به بررسی تاثیر تغییر در پارامترهای اقلیمی، بر تابع ها میانگین و واریانس عملکرد سه محصول زراعی گندم، جو و سیب زمینی در پهنه زراعی-بوم شناختی(اکولوژیکی) شمال غرب کشور برای دوره زمانی سال های 1378 تا 1394 پرداخته شده است. مبنای اساسی این رهیافت بر این پایه استوار است که تابع تولید به دو جزء بنیادی قابل تفکیک است. نخستین جزء به میانگین عملکرد محصول مربوط می شود در حالی که جزء دوم به واریانس و نوسان های سطح تولید مرتبط است. شبیه-سازی های فراسنجه (پارامتر)های اقلیمی و در نتیجه تغییرپذیری ها در مولفه های میانگین و واریانس عملکرد محصول های مورد بررسی، تحت نتایج دو مدل گردش عمومی جوECHAM3 و EGCM3T63 و دو پیش فرض (سناریوی) اقلیمی QUOTEGAGA وQUOTEB1 B1 انجام شده است. پردازش نتایج شبیه سازی تغییرپذیری های اقلیمی طی دهه های اخیر دو راه گزین B1 و GA، نشان داد، تا سه دهه آینده (1420) بر اساس مدل و سناریوی میزان بارش سالانه در منطقه بوم شناختی شمال غرب کشور افزایشی و تا سال 1450 میزان بارش ها نسبت به دوره تاریخی پایه کاهش خواهد داشت. اما در شرایط سناریوی B1 در مدل میزان بارش سالانه طی هر دو بازه زمانی افزایشی پیش بینی شده است. نتایج پیش بینی ها برای پارامتر دما نیز گویای از گرایش آن به افزایش تحت هر دو مدل گردش عمومی جو و سناریوهای مورد بررسی آن هاست. شدت این گرمایش در مدل در مقایسه با مدل دیگر به میزان بیشتری پیش بینی شده است. نتایج ناشی از شبیه سازی تغییرپذیری های عملکرد محصول های مورد بررسی به تغییرپذیری های اقلیمی پیش بینی شده تحت سناریوهای مختلف گویای کاهش شایان ملاحظه عملکرد این محصول ها است که البته درصد کاهش عملکرد برای محصول گندم بیشتر از جو و سیب زمینی برآورد شده است. مقایسه میزان درصدهای کاهش عملکرد محصول های مختلف در سناریوهای مورد بررسی نیز نشان می دهد، که در محدوده تغییرهای پیش بینی شده برای پارامترهای اقلیمی بارش و دما، افزایش دما عامل موثرتری در توضیح کاهش عملکرد محصول ها نسبت به بارش است. واکنش واریانس محصول های زراعی مورد بررسی نسبت به تغییر اقلیم برای محصول سیب زمینی با سناریوهای مختلف و برای گندم تحت سناریوی 1420-GA افزایشی برآورد شده است. با توجه به کاهش عملکرد محصولات مورد مطالعه تحت سناریوهای مختلف تغییر اقلیم تدوین برنامه های زراعی به منظور جهت گیری الگوی کشت به سمت واریته ها یا محصولاتی که کمترین کاهش عملکرد را تحت تاثیر تغییر اقلیم خواهند داشت توصیه می گردد. توسعه و تحقیق بیشتر در این زمینه و معرفی ارقام مقاوم به خشکی و گرما می تواند یکی از کارهای موثر در این راه باشد.