توالی متقابل های واژگانی در زبان فارسی: مطالعه ای پیکره بنیاد

تقابل نوعی رابطه واژگانی- معنایی است که در قالب آن دو واژه که از بسیاری جهات مشابه هستند به معانی کاملا متضاد اشاره می کنند. در بررسی توزیع دو واژه متقابل موضوع توالی آن ها («الف» «ب» یا «ب» «الف») مطرح می شود. مطالعات انگشت شمار پیشین و مشاهدات نگارندگان در پیکره شفاهی و نوشتاری حاکی از آن است که توالی متقابل ها در اغلب موارد تابع نظمی پنهان است. جونز (2002) کوشیده است نظم مذکور را در قالب هفت اصل تبیین کند. اصول مورد نظر شامل اشتقاق ساختواژی، مثبت بودن، بزرگی، ترتیب وقوع رویدادها، جنسیت، واج شناسی و اصطلاح گرایی است. هدف از مطالعه حاضر، بررسی توالی جفت واژه های متقابل در توالی اولویت دار زبان فارسی مبتنی بر داده های پیکره ای محقق ساخته و بررسی آن در چارچوب اصول هفتگانه جونز (2002) است. نمونه های مورد استفاده در مطالعه حاضر شامل 4000 جمله دارای جفت واژه های متقابل است که گونه های نوشتاری و گفتاری زبان فارسی دهه های 40 تا 90 شمسی اعم از متون داستانی، مطبوعاتی، رادیویی، تلویزیونی و فضای مجازی را در برمی گیرد. تنوع موضوعی متون و توجه به سیر تاریخی آن ها در طول شش دهه به نگارندگان کمک می کند تا با پیکره ای متوازن و طبیعی سروکار داشته باشند و در صورت نیاز با رویکردی تاریخی و درزمانی به تحولات زبانی بپردازند. از منظر مقوله واژگانی، در تشکیل جفت واژه های متقابل، مقوله اسم بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است و مقولات فعل، صفت، قید و ضمیر در رتبه های بعدی جای می گیرند. نتایج تحقیق نشان می دهد که بر اساس چارچوب نظری جونز حدود نیمی از جفت واژه های مورد مطالعه قابل تبیین با اصول هفتگانه هستند و اصولی همچون اصطلاح گرایی، واج شناسی، مثبت بودن و اشتقاق ساختواژی تاثیر بیشتری دارند و در مواردی تفاوت های فرهنگی و بافتی دلیل نقض برخی از اصول هستند. همچنین مشخص شد که الگوی متداول در توالی جفت واژه های متقابل الگویی است که عضو بی نشان بر عضو نشان دار پیشی می گیرد. این امر با یافته های محققان در خصوص نشان داری سازگار است.