تحلیل سندی و متنی حدیث «ردوا الحجر من حیث جاء» و تطبیق آن با قاعده مقابله به مثل

در کتاب نفیس نهج البلاغه که گزیده ای از عالی ترین و زیباترین سخنان امام علیR است، حدیثی ذکر شده که می فرماید: «ردوا الحجر من حیث جاء، فإن الشر لا یدفعه إلا الشر.» این روایت که پس از نهج البلاغه در منابع متعدد شیعه و اهل سنت منعکس شده است، بر دفع بدی با بدی یا همان مقابله به مثل تذکر می دهد؛ درحالی که این معنا علاوه بر آنکه می تواند بستری برای ورود شبهه تلافی جویانه بودن آموزه های دین مبین اسلام فراهم آورد، با آیات و روایات متعددی که دال بر صفح و احسان در مقابل بدی و شر است، متعارض می نماید. در نگاشته حاضر پس از ارزیابی سندی و اعتبارسنجی روایت مذکور و نیز شرح و تبیین کامل آن، تعارض این روایت با ادله قرآنی و روایی دیگر نمایان شده و سپس از رهگذر تبیین رابطه منطقی میان دو قاعده دفع شر با نیکی و مقابله به مثل، تعارض مذکور برطرف گردیده و در نهایت این نتیجه حاصل آمد که روایت مورد بحث نه تنها به هیچ رو دلالت بر انتقام جویی و یا تلافی ظالمانه ندارد، بلکه گاه در مواردی، اتخاذ هر موضع دیگری غیر از موضع مقابله ای، زیان آور و غیرمنطقی است.