متغیرسازی و متغیربازی در نگارش مقالات

اگرچه در سخن سردبیر پیشین به مقاله سازی اشاره کرده بودم، ولی در جلسه ای که با همکاران مجله داشتم یکی از آن ها از واژه متغیرسازی و متغیربازی استفاده کرد که به نظرم جالب آمد. از وی که نخواست نامش برده شود خواستم مصادیقی را که به نظرش می رسد معین کند. اکنون که شیوه ارزیابی مجلات علمی در وزارت عتف[1] تغییر کرده و عنوان علمی-پژوهشی و ترویجی نسخ و به جای آن کیفیت مقالات مطرح شده است، ضرورت توجه به متغیرها در مقالات بیشتر می شود.
وقتی مجله ای بیرون می آید حاصل پالایش تعداد زیادی از مقالاتی است که به دفتر مجله می رسد. آمار مقالات حذفی بیش از 70 درصد است که معقول به نظر می رسد. بااین حال، جای تاسف است که این همه نیرو هدر می رود که شاید با اتخاذ تدابیری بشود از آن جلوگیری کرد، یا به طریق دیگری از آن بهره برد. اشاره دوباره به هدف، ضرورت، فایده و اولویت باآنکه در سرمقاله قبل هم آمده بود، بی فایده نیست تا با ذکر یک مثال اهمیت آن را بازنمایم. فرض کنید ارتقای سطح مراجعه به کتابخانه ها و استفاده بهینه از کتاب ها هدف نگارش مقاله است؛ اگر به این نتیجه رسیدیم که طرح آموزش فردبه فرد ضرورت دارد، اما چون امکان اجرائی آن نیست که چنین کاری انجام شود، یا برنامه های مزاحم ازطریق رسانه های دیگر وجود دارد، لذا فایده توصیه به این کار کم می شود. حال فرض کنیم موارد سه گانه بالا وجود داشت، اما ممکن است در بین طرح های مختلف این کار در اولویت نباشد؛ مثل اینکه اولویت این است که محیط مناسب باشد، تبلیغات بیشتر باشد تا زمینه فراهم شود، وضعیت اقتصادی مردم بهتر شود، ساعات فراغت زیادتر شود و امثال آن. لذا لازم است یک نگاه جامع ازطرف مقامات مسئول دولتی یا بخش خصوصی یا حتی دانشگاه ها و گروه های آموزشی به آن بشود و طرح کلی به بخش هایی شکسته و در قالب پایان نامه و رساله، یا به گونه‎ای دیگر تعریف و اجرا شود. تخصص گرایی در حوزه های علمی با وفاق جمعی می تواند راهگشا باشد. باید استادان نسبت به امر تخصص در عین جامع نگری اهتمام کنند تا طرح ها به صورت مجموعه در نظرگرفته شود. در غیر این صورت، کارها بریده بریده یا غیرمرتبط و عقیم می ماند.
درواقع، متغیرسازی/ بازی شکل خاص تر مقاله سازی است. اغلب با اخذ متغیرهای دیگر رشته ها و با تغییر زمان و مکان چنین پنداشته می شود که مقاله ای نو ساخته شده است، درحالی که این‎چنین نیست. برای مثال، عناوین «رابطه فرهنگ سازمانی و بلوغ سازمانی کتابداران»، «رابطه جو سازمانی و فرسودگی شغلی کتابداران»، «رابطه رضایت شغلی و فرسودگی شغلی کتابداران»، و «تاثیر نگرش های شغلی بر عملکرد شغلی کتابداران» از این موارد است. اما چرا چنین می شود؟ برخی از دلایلی که پیش‎زمینه عامل متغیرسازی یا متغیربازی می شود عبارتند از:

نداشتن اهتمام به شناخت مسائل محیطی رشته. وقتی شخصی در حوزه ای علمی مشغول فعالیت است اما مطالعاتش کم بوده یا درگیری اش در کار با کاربران محدود است، طبعا کمتر مسئله در ذهن او شکل می گیرد؛ وقتی استادی با نداشتن هیچ تجربه کاری و صرفا با امتحانات مرسوم که اغلب بر محور تست زدن است به مقام مدرسی دانشگاه می رسد نمی‎توان انتظاری زیادی نسبت به شناخت مسائل محیطی از او داشت.
مراجعات کم. اندک بودن مراجعات طبعا پژوهشگر (اعم از کتابدار و غیرکتابدار) را با بی مسئلگی مواجه می‎کند. البته باید برای اندک بودن مراجعات به عنوان بزرگ ترین مسئله تدبیری اندیشید.
نبودن سوالات ازطرف کاربران و طبعا شکل نگرفتن سوال در ذهن پژوهشگر. اگر مراجعات باشد ولی سوالی از جانب کاربران نباشد، مانند اینکه آن ها کتابخانه را محلی برای انجام کارهای دیگری غیر از کتاب خوانی مثل استفاده از کتابخانه برای قرائت کتاب های کنکور بدانند، باز سوال شکل نمی گیرد.
نبودن انگیزه پژوهش. وقتی کارکنان کتابخانه درست انتخاب نشده‎ باشند یا پژوهشگر موضوعش را نه از روی علاقه بلکه برای گذراندن دوره، یا از روی اضطرار انتخاب کرده باشد، بدیهی است در این صورت انگیزه ای برای پژوهش و به‎دنبال آن تهیه مقاله باارزش وجود ندارد.
نداشتن دغدغه بهبود. وقتی شرایط به گونه ای باشد که پژوهشگر کار و فعالیت را بی ثمر یا کم ثمر بداند، طبعا او را، هرچند انگیزه داشته باشد، فاقد دغدغه برای یافتن مسئله واقعی می کند. به تعبیر دیگر، وقتی می گویند کاری نمی توان انجام داد یا کسی به کار بها نمی دهد یا مسئولان برایشان فرق نمی کند کار بشود یا نشود، در این صورت نگارش مقاله پژوهشی با متغیرهای واقعی شکل نمی گیرد.
عجله در تهیه مقاله. گاهی شرایط بالا محقق است، ولی به دلایلی پژوهشگر می خواهد هرچه زودتر مقاله خود را به مجله ای عرضه کند. در این موارد، عجله بی مورد سبب می شود کار به طور ناقص عرضه شده یا منابع به خوبی جستجو نشود.
دست کم گرفتن مجله. بعضی به قول معروف تیر به تاریکی می اندازند که اگر گرفت فبها و اگر نگرفت هم چیزی از دست نداده باشند. در این موارد، بعضی نویسندگان مقالات جاندار خود را به جاهای دیگر می فرستند و مقاله به اصطلاح آبکی خود را برای مجله ای می فرستند که برایشان مهم نیست رد شود یا نشود. البته، بی‎انصافی است چنانچه چنین نیتی دارند وقت مجله را بگیرند. در این صورت، از رد شدن مقاله هم نباید گله ای داشته باشند.
آشنا نبودن به پژوهش و نداشتن دستاورد. در بسیاری از موارد، مقاله ای که رد می شود به خاطر این است که پژوهش به‎معنای واقعی پژوهش نیست. صورتی دارد ولی از محتوای خوب بی بهره است.

در متغیرسازی یا متغیربازی، نویسنده سعی می کند متغیرها را دست کاری کرده یا جای آن را عوض کند و به خیال خود ظاهرا مسئله ای را حل کند. در مثل است که فردی از عالمی پرسید اگر کلاغی به چاه بیفتد چه حکمی دارد؟ وی پاسخ داد: کلاغ به چاه نمی افتد؛ او گفت: حالا اگر افتاد؟! و او همچنان پاسخ می داد که نمی افتد و این هم می گفت اگر افتاد. گاهی نویسندگان متغیرهایی را برای تحقیق انتخاب می کنند که وجود خارجی ندارند، هرگز اتفاق نمی افتند، و به اصطلاح «النادر کالمعدوم» هستند. در متغیرسازی/بازی، این موارد موثر است:

 تلقی نادرست از مطالعات بین‎رشته‎ای. مطالعه بین‎رشته ای فقط تغییر محیط نیست؛ بین‎رشته ای به یک معنا این است که متغیر‎هایی از دو یا چند رشته در پژوهش حاضر باشد، نه اینکه صرفا متغیرهای یک رشته بر محیط رشته دیگر سنجیده شود، به طوری که می توان هم زمان یا بافاصله آن را در دو یا چند محیط مورد بررسی قرار داد.
عدم توجه به تخصص. وقتی متغیر در دو حوزه باشد تخصص هم باید در دو حوزه باشد، یا متخصص در دو حوزه صاحب نظر باشد. در این صورت، کار گروهی اولویت دارد. بسیاری از متغیرها و بررسی آن کمکی به پیشرفت حوزه نمی کند. نویسندگان خود می دانند که تحقیقشان مشکلی را حل نمی کند و چیزی بر ادبیات حوزه «علم اطلاعات و دانش شناسی» نمی افزاید.
بدیهی بودن تاثیر. در بسیاری موارد، تاثیر متغیری بر متغیر دیگر اندازه گیری می شود که اگر از هر کسی بپرسید آن را تایید می کند. این نوع تحقیق که مبتنی بر متغیرهای بدیهی و معلوم است چنگی به دل نمی زند و شایسته درج در مجلات علمی نیست. دست‎کم، میزان تاثیر می تواند ارزش مقاله را بالا ببرد.

صرف وجود تاثیر کافی نیست. اگر مقدار رابطه و تاثیر هم مشخص شود، با توجه به اینکه پژوهش دو یا حداکثر سه متغیری است و دیگر متغیرهای تاثیرگذار در نظر گرفته نشده‎اند این مقدار رابطه و تاثیر، غیرواقعی خواهد بود و میزان واقعی را نشان نمی دهد. در پژوهش های دو یا سه متغیری با توجه به اینکه صرفا نقش یک یا دو متغیر را بر متغیر وابسته بررسی می کنیم نقش متغیرها برجسته و مقدار تاثیر بیش از اندازه به دست می آید. درواقع، پدیده در حال وقوع را از محیط واقعی جدا و در یک محیط مصنوعی با دو یا سه متغیر بررسی می کنیم و نقش سایر عوامل را نادیده می گیریم؛ اتفاقی که هیچ وقت در واقعیت رخ نمی دهد، چون در واقعیت عوامل مختلف برای یک پدیده همیشه باهم رخ می دهد.
وقتی نویسنده تسلطی به ادبیات موضوعی ندارد. ممکن است کسی خلاقیتی داشته باشد اما چون به ادبیات موضوع آشنائی ندارد چه بسا قبلا همان تحقیق، یا کاری شبیه به آن انجام شده باشد. در این صورت است که مقدمه، بیان مسئله و توضیح متغیرها ضعیف اند، و لذا در نتیجه گیری هم نویسنده به دلیل عدم تسلط به موضوع به تکرار روی می آورد. پیشنهادها هم سطحی و ابتدایی است و توصیه ها مشکلی را حل نمی کند و در کتاب های هر حوزه می توان آن‎ها را یافت.
جاذبه آمار و نمودارهای آماری. توجه به آمار با همه ضرورتش اغواکننده هم هست. البته، به شرط آنکه ابزار آماری درست انتخاب شده و تحلیل آن صحیح باشد. هرکس هر اطلاعات خیالی و فرضی را به آمار بسپارد، برای وی نتایج و نمودارهای جالبی بیرون می دهد و ممکن است نویسنده را فریب دهد و چنین تصورکند که ممکن است چنین چیزی واقعیت هم داشته باشد. توجه زیاد به آمار ما را از مشکل و مسئله اصلی غافل می کند، و درنتیجه صورت پررنگ و محتوا کم رنگ می شود.
مشخص نبودن حدود رشته برای پژوهشگران. این پژوهش ها در حیطه نظری رشته های دیگر مانند مدیریت و روان شناسی و خارج از حیطه نظری علم اطلاعات و دانش شناسی هستند.
نداشتن اهتمام به شناخت مسائل محیطی رشته. پژوهشگران رشته به جای اینکه به شناسایی مسائل و مشکلات حوزه کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی بپردازند، در متون رشته هایی مثل مدیریت و روان شناسی به دنبال یافتن متغیر و اعمال آن ها بر روی کتابداران هستند.

دلایل محتوایی رد اکثر مقالات در دو سال گذشته در مجله عبارتند از:قدیمی بودن پارادایم هم رخدادی و رابطه دومتغیری، عدم تسلط نویسندگان به موضوع، تردید در صحت نتایج پژوهش های دومتغیری، عدم توجه به سطح گردآوری داده ها، فقدان یا نقص بحث و تحلیل، تعریف نشدن متغیرها، قدیمی بودن ادبیات و پیشینه ها، واقعی نبودن مدل مفهومی، کلیشه‎سازی در مقاله و استاندارد نبودن ابزار پژوهش.

 
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری