کاربرد روش میکروپیکسی جهت آنالیز عنصری مهره های شیشه ای مکشوفه از آرامگاه های صالح داود خوزستان: شواهدی از تجارت مصنوعات شیشه ای در دوره اشکانی

مهره ‏های شیشه ‏ای اشیاء بسیار مناسبی برای بررسی تجارت و مبادله مصنوعات شیشه ، بین مناطق و فرهنگ های مختلف در دوران گذشته است. محوطه و آرامگاه ‏های باستانی صالح داود در شوش، در دو فصل در سال‏ های 1378 و 1382 به سرپرستی مهدی رهبر مورد کاوش قرارگرفته است. از این کاوش‏ ها تعداد قابل توجهی مهره ‏های شیشه‏ ای و تعدادی نیز ظروف شیشه‏ ای یافت شده است که بر اساس شواهد به دست آمده مانند سکه و سفال دوره تاریخی مصنوعات شیشه ‏ای این محوطه به دوره اشکانی- الیمایی برمی‏ گردد. در این پژوهش 13 نمونه از اشیاء شیشه‏ ای به دست آمده در صالح داود شامل 5 ظرف و 8 مهره رنگی با استفاده از آنالیز با باریکه یونی میکرونی و با استفاده از روش‏ های micro-PIXE  و micro-RBS با هدف اندازه ‏گیری عناصر تشکیل دهنده بدنه اصلی و تزیینات به کاررفته در سطح شیشه‏ ها و همچنین اندازه ‏گیری ضخامت و خلوص لایه طلا‏کوب استفاده شده در سطح نمونه ها آنالیز شده است. مهم ترین سوالات مطرح شده در این پژوهش شامل: 1- آیا مهره‏ ها و ظروف شیشه‏ ای، تولید محلی هستند یا از مناطق دیگری به این ناحیه وارد شده ‏اند. 2- تعیین نوع ماده رنگزای استفاده شده در تهیه رنگ ‏های مختلف، به دلیل استفاده از رنگ ‏های متنوع در تزئینات سطح و بدنه اصلی مهره ‏ها. 3- اندازه گیری ضخامت و بررسی لایه طلا با استفاده از روش پس پراکندگی رادرفورد جهت شناخت تکنیک ساخت و فن شناسی این آثار به کاررفته است. آنالیز عنصری این نمونه ‏ها نشان می ‏دهد که نمونه‏ های آنالیز شده از این محوطه از نوع سیلیکا- سودا- آهک (SiO2-Na2O-CaO) هستند. نتایج کمی آنالیزها نشان می‏ دهد میانگین درصد وزنی اکسید منیزیم و اکسید پتاسیم که دو عنصر شاخص و مهم در تعیین نوع سودای استفاده شده در نمونه ‏ها هستند، در مهره‏ های رنگی به ترتیب 12/1 و 92/0 درصد و در ظروف آنالیز شده به ترتیب 20/5 و 52/3 درصد است. بنابراین، با توجه به درصد وزنی این دو اکسید که برای مهره ‏های رنگی کمتر از 5/1 درصد و برای ظروف بیشتر از 5/2 درصد است، می‏ توان نتیجه گرفت که سودای استفاده شده در مهره‏‏ های شیشه ‏ای از ماده معدنی ناترون و سودای استفاده شده در ظروف از خاکستر گیاهان به دست آمده است. بنابراین این نتایج نشان  می دهند که مهره ‏های شیشه‏ ای احتمالا از مناطق دیگری مثل مصر و یا نواحی شرقی دریای مدیترانه از طریق تجارت محصولات شیشه ‏ای و یا مواد اولیه مورداستفاده در ساخت شیشه به صالح داود آورده شده ‏اند. همچنین نتایج آنالیز micro-PIXE  نشان داد که در بدنه اصلی این مهره ‏ها از اکسید مس (Cu2O)‏ و اکسید آهن (Fe2O3) با درصد وزنی متفاوت به عنوان عامل رنگزا در ایجاد رنگ سبز استفاده شده است. علاوه بر این، نتایج نشان داد که از اکسید سرب (PbO) برای ایجاد رنگ زرد و سفید و همچنین از اکسید مس (Cu2O) برای ایجاد رنگ قرمز در تزئینات سطحی مهره ‏ها استفاده شده است.