بررسی فعالیت زمین ساختی با استفاده از شاخص های ریخت زمین ساختی و GIS در حوضه های ناحیه مراغه (آذربایجان خاوری، شمال باختر ایران)

مورفوتکتونیک یکی از شاخه های اصلی زمین شناسی که با ارزیابی لند فرم های موجود در سطح زمین، به نیروها و عوامل توسعه آنها  می پردازد و در بسیاری از انواع تحقیقات مورد بحث قرار گرفته است. از آنجائیکه لندفرم ها به طور کلی با آخرین حرکات پوسته زمین در ارتباط  می باشند، مطالعه آنها می تواند در مورد موضوعات مربوط به زمین شناسی جنبا کمک شایانی کند. از طرف دیگر، اشکال و شکل های سطح زمین فقط محصول عوامل و نیرو های داخلی نیستند در عوض، عوامل خارجی نیز باعث ایجاد تغییر شکل در اشکال و اشکال ناشی از نیروهای داخلی زمین می شوند و در زمینه های ژئومورفولوژی مورد بررسی قرار می گیرند و تاثیر آنها نیز باید در مطالعات مورفوتکتونیک مورد توجه قرار گیرد. با توجه به رابطه نزدیک تکتونیک و ژئومورفولوژی، موضوعی به نام ژئومورفولوژی تکتونیکی تهیه شده است که به تاثیر متقابل این عوامل  می پردازد. تمام اشکال و ناهمواری های سطح زمین را می توان با توجه به اندازه، ارتفاع و شیب آنها توصیف کرد و سپس با پارامترهای کمی مقایسه گردد. در حالی که اندازه گیری کمی از این فرم ها امکان محاسبه خصوصیات ویژه یک منطقه مانند سطح فعالیت تکتونیکی آنها را علاوه بر مقایسه دقیق تر شاخص ها و پارامترهای ژئومورفولوژیکی، مهم ترین هدف استفاده از شاخص های مورفوتکتونیک و اندازه گیری های مورفومتریک در ژئومورفولوژی که کسب و بررسی فرم ها و ناهمواری های سطح زمین از یک کیفیت و توصیفی به عددی می باشد را در بر می گیرد. مورفومتری یعنی اندازه گیری کمی شکل مناظر یا چشم اندازها که در این مقاله به عنوان روش اساسی تعیین زمین ساخت نسبی جنبای ناحیه مورد استفاده قرار گرفته است. بنابراین مورفومتری یکی از راه های مهم برای تعیین نرخ فعالیت تکتونیکی منطقه در نظر گرفته می شود، در سطح ساده تر شکل های زمین ساختی می توانند در اندازه و ارتفاع (حداقل، متوسط و حداکثر) مشخص شوند. اندازه گیری های کمی توسط ژئومورفولوژیست ها برای شکل های مختلف زمین ساختی انجام شده است و کمتر به صورت پارامترهای مستقیم تعیین گردیده اند. این موضوع ممکن است جهت تشخیص ویژگی های مشخص کننده سطح فعالیت های تکتونیکی به کار گرفته شوند. بعضی شاخص های ژئومورفولوژیکی به عنوان یک ابزار اکتشافی توسعه یافته اند، تا در مناطق مختلف به طور تجربی سرعت تغییر شکل تکتونیکی را مشخص نمایند. این اطلاعات برای طراحی های تحقیقاتی به کار می روند، تا اطلاعاتی برای فعالیت های تکتونیکی به دست آورند،  شاخص های دیگر به صورت توصیف کیفی توسعه پیدا کرده اند. اما شاخص های کمی ژئومورفیکی به ویژه در مطالعات تکتونیکی مفید هستند، چون از آن ها می توان برای ارزیابی سریع مناطق بزرگ استفاده کرد و اطلاعات مورد نیاز اغلب به طور ساده از نقشه های توپوگرافی و عکس های هوایی به دست می آیند. در بررسی های مورفومتری یا ریخت سنجی دو دسته شاخص های کیفی و کمی قابل بررسی هستند. بررسی این شاخص ها به ما کمک می کند، در خصوص وضعیت تکتونیکی منطقه از لحاظ فعالیت یا عدم فعالیت اطلاعات دقیقی را به دست آوریم. به عبارتی مورف یا ریخت ها در منطقه انعکاسی از نرخ فعالیت های تکتونیکی در آن منطقه هستند. اهمیت مطالعه ی مورفوتکتونیکی به منظور دستیابی به نتایج اساسی و مهمی است که معمولا از طریق مطلعات آزمایشگاهی و صحرایی حاصل می گردد. اندازه گیری کمی به ژئومورفولوژیست ها اجازه می دهد که اشکال مختلف سطح زمین را به طور عینی با یکدیگر مقایسه کنند. یکی از مهم ترین شواهد ژئومورفولوژیکی، میزان و نحوه ی عملکرد خطوط گسلی، ویژگی های ژئومورفیک عوارض پیرامون آنها و به ویژه مورفولوژی حوضه آبخیز و مخروط افکنه ها می باشد. همچنین نیروهای درونی زمین در قالب فرآیندهای تکتونیک موجب تشکیل ناهمواری های زمین و تشکیل فرم های اصلی را فراهم می آورد، اما تاثیر آنها در تغییر چشم اندازهای ساختمانی و ژئومورفولوژیک زمین در همه جا یکنواخت و یکسان نیست بلکه همواره در تغییروتحول و ایجاد شکل های جدید نقش اساسی دارد. شاخص های ژئومورفولوژیک در ارزیابی فعالیت تکتونیکی یکی از مهم ترین راه های شناخت این تغییرات می باشد. علم مورفوتکتونیک در بررسی نوع ارتباط بین گسل ها و لندفرم های حاصل، از نقشه های خمیدگی برای تشخیص و توصیف خطوط گسل استفاده می گردد.  در این مقاله زمین ساخت فعال حوضه‏های ناحیه مراغه، که در شمال باختر واقع شده، بر پایه شاخص‏های زمین ریختی بررسی شده است. شاخص طول شیب رودخانه (Sl)، انتگرال فرازسنجی (Hi)، شکل حوضه زهکشی (Bs)، نبود تقارن حوضه زهکشی (Af)، شاخص تقارن توپوگرافی عرضی حوضه (T)، شاخص نسبت پهنای کف دره به ارتفاع آن (Vf)، شاخص سینوسیته پیشانی کوهستانی (Smf) محاسبه شدند. در پایان شاخص زمین ساخت  فعال نسبی (Iat) محاسبه شد که ترکیبی از شاخص‏های بالاست. با میانگین‏گیری از کلاس‏های به دست آمده (S/n)، منطقه مطالعه شده به سه پهنه زمین‏ساختی تقسیم شد. هدف تعیین سطح فعالیت تکتونیکی بود که به منظور تحلیل درست از ناحیه مطالعاتی مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP) با وزن‏های حاصله از ضرایب همبستگی بین شاخص ها و در نهایت لایه نهایی زمین ساخت فعال ناحیه تهیه شد. با استفاده از شاخص های ریخت زمین ساختی و مدل تحلیل سلسله مراتبی (AHP)، فعالیت نسبی زمین ساختی از ناحیه مورد مطالعه به دست آمد.