بررسی سیر تحول الواح متقابلات در تبیین قضایای معدوله از ارسطو تا ابن سینا

قضایای معدوله از جمله قضایایی هستند که در منطق ارسطو مطرح شده و در ترجمه ابن حنین با نام قضایای «غیر محصله» از منطق ارسطو به منطق دانان مسلمان انتقال یافته است. در ترجمه او این قضایا با نام «تقابل درقضایای دارای موضوعات محصله و غیرمحصله» آمده است. غیر از تعریف این قضایا و تقسیم قضایا بر اساس عدول و تحصیل، تقابل قضایا به عنوان یکی از احکام قضایا مطرح بوده است که مربع تقابل نامیده شده است. قضایای دارای موضوعات غیرمحصله مربع تقابل ندارند؛ چراکه با سلب اشتباه نمی شوند. اما قضایای دارای موضوعات محصله، به اعتبار محمول خود که ممکن است به دو گونه محصل و غیرمحصل باشند، در دو حالت سلب و ایجاب در شکل چهارضلعی قرار گرفته و روابط آنها در عرض، طول و قطر این مربع بررسی شده تا معدول از سلب تمییز داده شود. اختلاف منطق دانان در معنای غیرمحصل و معدول، باعث تغییر در شکل و مناسبات این مربع شد. پیرو این تغییر، سیر تکاملی در این مربع، از شکل چهارضلعی تا مکعب اتفاق افتاد که دربردارنده تحول در نهان و معنای آن بود. بدین ترتیب با مقایسه آرای منطق دانان، بیان خواهد شد، چرا و چگونه ارسطو به این مربع شکل داد، فارابی بدان نظم و ابن سینا آن را وسعت و عمق بخشید.