پهلوان در شبستان؛ تاملی در باب «گوشهنشینی جنگجو» و نمونه آن در حماسه ایرانی

مضمون «گوشه نشینی جنگجو»، یکی از ویژگی های کارکرد جنگاوری، عبارت است از عزلت اجباری و موقت جنگجو در شرائطی خاص که جنگجو با اکراه به آن تن می دهد و با بروز رویدادهایی معین (که در نمونه های بررسی شده در این مقاله آغاز یا تدارک یک جنگ بزرگ است) از بند آن رها می شود. در روایات حماسی یونانی و هندی، دست کم دو نمونه از این مضمون را می یابیم: آخیلس، قهرمان ایلیاد، که در نوجوانی به تدبیر مادرش تتیس به ناگزیر با جامه مبدل دخترانه در شبستانی عزلت می گزیند و ارجونه، قهرمان مهابهارته، که به واسطه نفرین یکی از پریان و نیز اجبار دوران تبعید خانوادگی، به ناچار به کسوت خواجگان درمی آید و یک سال در حرم سرایی اقامت می کند. چنان که پیداست این هر دو مضمون هم با شبستان زنان پیوند دارند و هم با نوعی بیکاری موقت جنگجو. ظاهرا مضمون «گوشه نشینی در شبستان» در حماسه های ایرانی نمونه ای ندارد، اما با بررسی روایات مختلف زندانی شدن اسفندیار به فرمان پدرش گشتاسب، به مضامین درخور درنگی برمی خوریم که با جزئیات دو روایت یونانی و هندی شباهت هایی دارند. به نظرمی رسد این مضمون دارای یک روایت اصلی هندواروپایی است با محوریت یک پهلوان شکست ناپذیر/رویین تن و دورگه (ایزدی/انسانی) که صورت ایزدوار آن در حماسه های یونانی و هندی و صورت زمینی تر آن در حماسه ایرانی به جا مانده است. بررسی تطبیقی این سه داستان به بازشناسی مفهوم «گوشه نشینی» و خاستگاه اسطوره ای احتمالی آن (وقفه جنگجو و نیازمندی جهان) راه می برد.