پایش مکانی و زمانی خشکسالی کشاورزی در اراضی تحت کشت گندم با استفاده از شاخص بارش استاندارد شده (مطالعه موردی غرب استان گلستان)

مدیریت منطقی برای مقابله با خشکسالی، ایجاد نظام مدیریتی و ارائه اطلاعات صحیح در مقیاس‏های زمانی مختلف امری لازم و ضروری است. شاخص های خشکسالی از طریق ارزیابی ساده و کمی این پدیده، ابزار کارآمدی برای تحلیل خشکسالی هستند. این مطالعه با هدف پایش مکانی و زمانی خشکسالی کشاورزی در اراضی گندم با استفاده از شاخص بارش استاندارد شده (SPI) در غرب استان گلستان انجام شد. برای این منظور، در سال‏های 1379 تا 1395 شهرستان های آق قلا، علی‏آباد کتول، گرگان، بندر‏ گز، بندر ‏ترکمن و کردکوی از آمار بارندگی 15 ایستگاه با طول دوره آماری (30 ساله) مشترک از سال 1363 تا 1395 استفاده شد. پس از محاسبه شاخص بارش استاندارد شده و همبستگی بهتر شاخص SPI سه ماهه منتهی به اردیبهشت‏ماه با میانگین عملکرد گندم، نقشه این شاخص با روش درون یابی‏ کریجینگ معمولی تهیه و پهنه بندی شد و سپس به ارزیابی و بررسی خشکسالی پرداخته شد. برای تهیه نقشه ریسک خشکسالی ابتدا نقشه های شاخص SPI3 منتهی به اردیبهشت‏ماه طی یک دوره 17 ساله (1379 تا 1395) به صورت دودویی (بولین) طبقه‏بندی شدند. سپس از ترکیب نقشه های بولینی به دست آمده نقشه فراوانی وقوع خشکسالی تهیه شد. با استفاده از نقشه های احتمال فراوانی خشکسالی شاخص SPI، نقشه ریسک خشکسالی کشاورزی نهایی تولید شد. با بررسی نقشه‏های شدت خشکسالی و ریسک خشکسالی در این مطالعه، شاخص SPI سه ماهه جهت بررسی الگوهای خشکسالی در ابعاد زمانی و مکانی مختلف و شدت آن در دوره‏های خشکسالی و مرطوب موثر شناخته شد. هم چنین، نتایج نشان داد که شش شهرستان مورد مطالعه در استان گلستان به دو منطقه خطرپذیر از نظر خشکسالی (شامل خطر شدید و خیلی شدید) طبقه‏بندی شده‏است. نقشه ریسک نشان می‏دهد که در دوره آماری 1379 تا 1395 بخش گسترده‏ای از منطقه مطالعاتی (حدود 98 درصد) در معرض خطر خشکسالی شدید قرار گرفته ‏است. هم چنین بخش کوچکی از شمال شهرستان بندر ترکمن (حدود دو درصد از کل منطقه) خطر خشکسالی بسیار شدید را تجربه کرده‏است. در واقع دامنه نوسانات خشکسالی در این منطقه به دلیل هم جواری با صحرای ترکمنستان و وضعیت آب وهوایی خشک و نیمه خشک بیش تر بوده و این مناطق دارای پتانسیل حساسیت به خشکسالی می‏باشند. نتایج نشان داد عملکرد گندم در شهرستان‏های آق‏قلا، علی‏آباد کتول، بندر‏گز، گرگان و کردکوی همبستگی مثبت و معنی داری با مقادیر SPI3 منتهی به اردیبهشت ماه داشت. این رابطه می تواند هشداری برای تاثیر خشکسالی هواشناسی (به خصوص در مناطق مستعد خشکسالی) بر تولید محصولات کشاورزی باشد و نشان می دهد که SPI3 می تواند به پیش بینی کاهش تولید ناشی از خشکسالی کمک کند.