سیر تطور مفهوم «اصول دین» در میان فرق شیعی زیدیه و اسماعیلیه

امروزه مبحث «اصول دین» یکی از مهم ترین مباحث کلام اسلامی را تشکیل می دهد. پرسشی که در این باب وجود دارد آن است که آیا مفهوم «اصول دین» از ابتدا به همین صورت وجود داشته و یا در دوره خاصی پدیدار شده و تاریخ خاصی را طی کرده است؟ برای پاسخ به این پرسش باید تاریخ تطور اصول دین، مورد مطالعه قرار گیرد. اندیشه های کلامی شیعه زیدی و اسماعیلی از اندیشه های متقدم کلام شیعی به حساب می آیند. به همین دلیل در مقاله حاضر، سیر تطور مفهوم اصول دین در کلام شیعه زیدی و اسماعیلی مورد بررسی قرار می گیرد تا علاوه بر آن که ریشه های شکل گیری این مفهوم در سنت شیعی روشن شود، مبانی تاریخی تطور این مفهوم در کلام شیعه امامیه نیز پی ریزی گردد. آن دسته از آثار زیدیه که به مفهوم اصول دین پرداخته اند، معمولا شش مورد را برای این اصول نام می برند: توحید، عدل، نبوت، امامت، منزلت بین المنزلتین، وعد و وعید. شیعیان اسماعیلی هفت مورد را به عنوان اصول دین خود شمرده اند که عبارتند از: ولایت، طهارت، نماز، زکات، روزه، حج و جهاد. در میان این هفت مورد، مواردی مانند نماز و زکات و حج و جهاد وجود دارد که توسط دیگر فرقه ها مانند شیعه اثنی عشری به عنوان فروع دین شناخته می شود. البته هر یک از این موارد، تاریخ تطور خاص خود را طی کرده است.