منازعه غزالی و ابن رشد در مواجهه دین و عقل از منظر تاریخی

کشمکش میان عقل و دین در تاریخ میانه ایران، جریانی دامنه دار و متاثر از انباشته های علمی و فکری مسلمانان در قرون نخستین اسلامی است. عقل و دین صرف نظر از اشتراکاتشان، عمدتا دو نیروی متخالف شناخته می شوند؛ به طوری که استقرار و تداوم یکی از آنها معمولا اسباب ضعف و رکود دیگری را رقم می زند. علوم عقلی و علوم دینی، هرکدام تحت شرایط تاریخی خاص خود رو به رشد یا ضعف بوده اند. از نقطه آغازین اسلام و استحکام تدریجی آن، دستاورد عقول نیز به رشد فزاینده ای از تکامل رسیده است. این تکامل، نه به معنای مصالحه و توافق عقل و شرع و نه به معنای مخالفت مطلق و یک جانبه با یکدیگر است؛ بلکه به مثابه روندی برتری جویانه ناشی از شرایط تاریخی و وضعیت تکاملی عقلانیت و دیانت است. قرن های پنجم و ششم آکنده از کشمکش و منازعات دین و عقل است؛ به طوری که بازتاب آن در رساله های غزالی و ردیه های ابن رشد بر او، گواه این موضوع است. بررسی منازعه ابن رشد و غزالی ورای موضوعات انتزاعی آن، به درک عمیق از شرایط تاریخی عقل و دین در تاریخ اسلام یاری می رساند. این معارضه درحقیقت محصول رشد نظام عقلانی به مثابه علل ساختاری آن است و شرایط اجتماعی و سیاسی نیز به منزله علت فوری و معده این نزاع تلقی می شود.