رویکردی تاریخی به داستان «محتسب تبریز» در مثنوی معنوی

مثنوی معنوی مولانا جلال الدین بلخی گذشته از جنبه های مشهور شاعرانه و عارفانه آن، مانند هر متن دیگر، جنبه هایی دارد که بیان کننده زمانه و روزگار زیسته آفرینشگر آن است و عوامل موثر و تحول سازی از آن روزگار، بافت و ساختار روایی و عناصر داستانی آن را تحت تاثیر قرار داده است. از این دیدگاه می توان مثنوی معنوی را متنی تاریخی به شمار آورد که پژوهشگر تاریخ با تفسیر عناصر آن   می تواند جنبه هایی از زوایای تاریخی آن را روشن کند. داستان «محتسب تبریز» در مثنوی معنوی ازجمله داستان هایی است که به نظرمی رسد مولانا بخشی از اندیشه و دیدگاه هایش را در پیوند با تحولات زمانه خود در آن بازتاب داده است. این عناصر داستانی کدام اند و با کدام رویدادهای تاریخی از آن روزگار در پیوند است؟ این پژوهش نشان می دهد دگرگونی در شخصیت داستانی محتسب در مثنوی معنوی، دگرگونی در صحنه و مکان روی دادن داستان و برخی ملاحظات دیگر با رویدادهای تاریخی چون برچیده شدن نهاد حسبه، مرکزیت یافتن سیاسی تبریز در امپراتوری مغول و ایلخانی از یک سو و جایگاه تاریخی عمر، خلیفه دوم در امور حسبه و دلبستگی مولانا به شخصیت او از سوی دیگر پیوند داشته و در بازآفرینی دوباره این داستان کهن به دست مولانا تاثیرگذار بوده است و مولانا داستان خود را به این معنی، به داستانی تبدیل کرده است که می تواند متضمن معنای تاریخی باشد.