ایرانیان قاف نشین؛ پژوهشی در اسناد نمایندگی ایران در ولادی قفقاز (1315-1337ق/18971919م)

شهر ولادی قفقاز که طی فرآیند استیلای روسیه تزاری بر منطقه قفقاز در اواخر قرن هجدهم میلادی بنیان نهاده شد، به تدریج به صورت یکی از اهداف مهاجرت، از داخل و خارج امپراتوری روسیه درآمد. این شهر، به ویژه از نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی، یکی از مقاصد مهاجرت دائمی و موقت ایرانیان در قلمرو روسیه بود. با افزایش جمعیت ایرانیان در ولادی قفقاز و مناطق پیرامون آن، نمایندگی کنسولی ایران در 1315ق/1897م، در آنجا تاسیس شد. مقاله حاضر کوشیده است تا برپایه اسناد به جامانده از نمایندگی ایران در ولادی قفقاز، موجود در آرشیو وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران، تصویری کلی از حضور و فعالیت کارگزاران دولتی و مهاجران ایرانی مقیم این شهر، از زمان تاسیس نمایندگی دولت ایران در ولادی قفقاز تا فروپاشی امپراتوری تزاری و وقوع جنگ های داخلی در روسیه ارائه کند. این اسناد، منبع ارزشمندی برای آگاهی از ابعاد مختلف حیات ایرانیان مقیم ولادی قفقاز و چالش های پیش روی کارگزاران نمایندگی است. نمایندگی دولت ایران به واسطه اقداماتش در ایجاد و حفظ مسجد شیعیان (ایرانیان)، مدرسه نوروز و انجمن همت، نقشی مهم در ایجاد همبستگی میان اعضای جامعه ایرانی شهر داشت و در مقاطع و موقعیت های مختلف به صیانت از حقوق اتباع ایران پرداخت. درعین حال، عدم توازن در روابط ایران و روسیه، خصومت ها و رقابت های شخصی و محفلی میان اجزای مختلف وزارت خارجه و وجود بی نظمی ها و بی انضباطی های مالی، مانعی جدی در ارتقای عملکرد نمایندگی ایران در ولادی قفقاز بود.