شیوع اطلاعات نادرست در بحران جهانی کروناویروس

چهار مورد پنومونی ناشناخته در 26 دسامبر سال 2019 در چین ثبت شد. همه ی افراد مبتلا از یک خانواده بودند. تا زمانی که ویروس گسترش نمی یافت این موضوع می توانست نگران کننده نباشد، اما در طی دو روز بعدی یعنی 28 و 29 دسامبر، 3 مورد دیگر نیز گزارش شد (1). ویروس به سرعت شروع به توسعه ی قلمرو خود نمود و موارد مشکوک پنومونی به مرکز کنترل و پیشگیری بیماری ها در چین و به سازمان جهانی بهداشت گزارش شد. در فاصله ی کوتاهی، تیتر اول بسیاری از خبرگزاری ها به کرونا تغییر یافت. پژوهش ها در این خصوص شروع شد و از اول ژانویه2020، نتایج پژوهش ها در قالب مقاله های پژوهشی شروع به انتشار آنلاین کردند. خبرها به سرعتی که ویروس پیشروی می کرد، پخش شدند. ویروس ناشناخته ی کرونای جدید 2019 نام گرفت. در 7 ژانویه بیماری ویروس کرونا رسما با نام کووید-19 معرفی شد. در 30 ژانویه World Health Organisation WHO)) شیوع کووید-19 را یک خطر جدی بهداشتی برای جهان اعلام کرد (2). در فوریه کروناویروس 19 به خارج از چین راه یافت و بعد در سراسر دنیا گسترده شد. از 16 ژانویه توجه و ذکر به مقالات علمی در خصوص کرونا در رسانه های اجتماعی مانند توییتر و فیس بوک شروع شد. بیشترین ذکرکنندگان از پروفایل های گروه های مردم عادی بودند. سپس دانشمندان و صاحبان حرف پزشکی و بهداشتی ونهایتا مجلات از دیگر ذکرکنندگان به مقالات علمی بودند. این که مردم عادی بیشترین ذکرکنندگان و جویندگان اخبار کرونا هستند، می تواند مانند یک کارد دو لبه ی خطرناک و یک زنگ خطر باشد، خطری که تعامل اطلاعات نادرست به وجود می آورد؛ چون مردم عادی کمتر به ارزیابی منبع اطلاعات و صحت و سقم آن می پردازند و زود تحت تاثیر قرار می گیرند. در ایران، اولین مرگ ناشی از ویروس کرونا در 19 فوریه 2020 برابر اواخر بهمن ماه 1398 در شهر قم گزارش شد (3). در حال حاضر طبق آخرین اخبار، بحران در چین کنترل شده است و بیمارستان های موقتی که برای کروناویروس راه اندازی شده بود، از دوم مارس یکی یکی بسته شدند(4، 5)، اما ویروس کرونا در ایران در حال افزایش است. در خارج از چین، ایتالیا و ایران بیشترین مرگ ومیر ناشی از کرونا را تا امروز در دنیا بعد از چین داشته اند (6). مردم روزانه به تفحص در میان اخبار و پست های شبکه های اجتماعی در خصوص ویژگی ها، نحوه ی شروع، نحوه ی ابتلا، واگیر، درمان و راه های کنترل می پردازند. مردم غالبا قبل از اینکه تشخیص دهند کدام اطلاعات درست است کدام نادرست سریع آن را به کار می برند و بازنشر می کنند. اینترنت و به خصوص شبکه های اجتماعی به خاطر ماهیت دموکراسی و دسترسی بازی که دارند بستری مناسب برای پخش انواع مطالب درست، نادرست و شایعات در مورد کروناویروس 2019 هستند. درصورتی که شیوع اطلاعات نادرست در مورد کروناویروس کنترل نشود موجب بی اعتمادی مردم به منابع موثق اطلاعات می شود. پیشتر، گافمن (Goffman) در سال 1964 (13) و سپس آیزنباخ (Eysenbach) واگیری اطلاعات نادرست در جستجوی آنلاین اطلاعات از طریق اینترنت و شبکه های اجتماعی را شناخته و معرفی نمود (7). او تاکید کرد بسیاری از اطلاعاتی که در اینترنت و شبکه های اجتماعی توصیف می شوند، برخلاف شواهد موجود در منابع موثق هستند (8،9). آیزنباخ روش های ردیابی، مطالعه و مقابله با شیوع اطلاعات نادرست در اینترنت را اینفودمیولوژی نامید. اینفودمیولوژی شرایطی است که در بحران ها به خصوص بحران های بهداشت عمومی پیش می آید و اخبار نادرست به وفور در دسترس قرار می گیرد و به جای کمک به حل مسئله آن را دشوارتر می کند. شیوع سریع و مهلک کروناویروس 19 در چین و گسترش جهانی آن فرصتی برای ایجاد یک بحران برای واگیری اطلاعات بود. سازمان بهداشت جهانی در کنفرانس مونیخ که در تاریخ 15 فوریه در مونیخ برگزار شد، نسبت به انتشار اخبار غلط در خصوص کروناویروس 19 ابراز نگرانی کرد و آن را اینفودمیک نامید. دبیر سازمان جهانی بهداشت در کنفرانس مونیخ گفت ما در حال حاضر با یک اپیدمی مقابله نمی کنیم بلکه در مقابل یک اینفودمی ایستاده ایم و نیاز به مشارکت جهانی برای مبارزه با آن داریم. (11،10) آشنا کردن مردم با روش های معمول ارزیابی منبع اطلاعات در شرایط بحرانی کمتر موثر است و روش مناسبی برای مدیریت رواج اطلاعات نادرست نیست. لازم است استراتژی های دیگری در پیش گرفته شود. در این راستا سازمان بهداشت جهانی سریعا تیمی از متخصصین ارتباط خطر (Risk Communication) و کارکنان شبکه های اجتماعی در سازمان بهداشت جهانی را با عنوان تیم ارتباط با ریسک سازمان جهانی بهداشت تشکیل داد تا موضوع شیوع اطلاعات نادرست را پیگیری نمایند. تیم ارتباط با ریسک WHO (WHO Information Network for Epidemics (EPI-WIN یک بستر اطلاعاتی جدید با نام شبکه اطلاعات WHO برای اپیدمی (EPI-WIN) راه اندازی کرد (2). یکی از راهکارهایی که این تیم در پیش گرفته است شناسایی اطلاعات نادرست در شبکه های اجتماعی، جستجو و یافتن شواهد علمی مرتبط با آن ها از منابعی مانند مقالات علمی و نشر آن در وبسایت EPIWIN جهت تغذیه ی درست گرسنگی اطلاعاتی مردم بحران زده است. اکنون مسئله ی واگیری اطلاعات نادرست سرلوحه ی بسیاری از سیاستگذاری های سلامت دنیا در خصوص شیوع کروناویروس قرار گرفته است؛ لذا این یک هشدار است که اخبار نادرست، توصیه های نادرست بیش از آنچه که به حل مسئله ی کرونا کمک کند، مشکل را پیچیده تر می کند و نتایج نامطلوبی به بار می آورد. در ایران 27 مورد مرگ بر اثر مصرف مستقیم الکل و مواد شوینده گزارش شده است (12). توصیه به مصرف برخی خوراکی ها، داروها، گیاهان بدون وجود شواهد علمی برای آن ها، به سرعت در بین مردم جریان دارد. برخی از این توصیه ها مانند مصرف خاکشیر، دارچین، زعفران، سیر، سیاهدانه و اسپند دارای شواهد نیستند. برخی مانند ویتامین د دارای شواهد علمی مبین تاثیر آن در کرونا ویروس هستند، اما غلط اطلاع داده می شوند و تحریف می شوند. این ها نمونه هایی از آثار شیوع اطلاعات نادرست سلامت است. هنوز استرس ها و بسیاری آثار سوء ناشی از شیوع اطلاعات نادرست از نظر روانی، فکری و روحی قابل ردیابی و مطالعه هستند. شیوع اطلاعات نادرست در خصوص کروناویروس دارای ابعاد سیاسی، اقتصادی، سلامتی و صنعتی مختلف است که هر کدام نیازمند استراتژی متفاوتی براساس بستر خاص خود جهت مقابله و رویارویی هستند. لازم است در ایران تیمی برای ردیابی، کنترل و مدیریت واگیری اطلاعات تشکیل شود تا به صورت سازمان یافته به بررسی شواهد اطلاعات بپردازند.