مطالعه بلندمدت تغییرات فشرده ‏سازی و تاثیر آن بر ثبات تولید محصولات کشاورزی در ایران (دوره 50 ساله 1341 تا 1390)

به منظور بررسی وضعیت فشرده سازی و روند تغییرات آن در کشاورزی ایران 63 متغیر در قالب شش گروه کاربری اراضی، تولید، کارآیی مصرف، ورودی‏ها (نهاده، ماشین آلات)، انرژی و جمعیت برای دوره 50 ساله 1341 تا 1390 مورد بررسی قرار گرفت. تغییرات کاربری اراضی، افزایش مصرف نهاده‏ها و افزایش جمعیت به عنوان عوامل موثر در افزایش فشرده سازی تعیین شدند. برای تعیین ثبات سطح زیر کشت، تولید و عملکرد، ضریب تغییرات این متغیر‏ها در پنج دهه برای محصولات مهم زراعی و باغی به طور مجزا محاسبه شد و روند تغییرات این ضرایب به عنوان شاخصی برای ثبات تعیین شد. برای تعیین میزان حساسیت به تغییرات محیطی نسبت عملکرد هر محصول در هر سال به میانگین عملکرد محصول در بازه‏های 10 ساله به طور مجزا برای هر گیاه و برای همه محصولات به عنوان ظرفیت عملکرد محاسبه شد، شیب خط رگرسیون بین ظرفیت عملکرد هر محصول با میانگین ظرفیت عملکرد همه محصولات بیانگر میزان حساسیت آن محصول به تغییرات محیطی است. نتایج نشان داد که در طی مدت 50 سال سطح زیر کشت از حدود 6/6 به 3/13 میلیون هکتار و تولید محصولات کشاورزی از 11 به 94 میلیون تن افزایش یافته و در همین حال ضریب تغییرات سطح زیر کشت و تولید کاسته شد همبستگی منفی و معنی دار 47/0- و 89/0- به ترتیب بین ضرایب تغییرات سطح زیر کشت و تولید در دهه های مختلف نشان دهنده افزایش ثبات تولید بود. شاخص حساسیت به تغییرات محیطی مربوط به ذرت (Zea mays L.)، گندم (.Triticum aestivum L(و جو (.Hordeum vulgare L (به ترتیب برابر با 59/1، 99/0 و 93/0 بود که نشان دهنده پایین تر بودن ثبات عملکرد در محصولات اصلی است. تجزیه به مولفه‏های اصلی 63 متغیر، دو الگوی اصلی در تغییرات گروه‏ها را نشان داد. دسته اول با توصیف 51 درصد نشان‏دهنده افزایش فشرده‏سازی در قالب تغییر کاربری اراضی زراعی، تغییرات تولید و عملکرد و افزایش مصرف نهاده‏ها در طی 50 سال گذشته بود و مولفه دوم با توصیف 20 درصد از تغییرات بیانگر تغییرات مهمی در کشاورزی ایران شامل تغییر کارآیی مصرف نهاده و رشد جمعیت بود. در طی 50 سال گذشته شاخص های مرتبط با فشرده سازی نظیر سطح زیر کشت با دو برابر شدن از 6/6 به 13 میلیون هکتار، مصرف کود های شیمیایی با 35 برابر شدن از هفت به 250 کیلوگرم در هکتار، و تعداد تراکتور با 700 برابر شدن از 800 به 565 هزار عدد افزایش یافته است و کارآیی مصرف نهاده ها 300 درصد کاهش یافته و در مجموع نشان می دهد که کشاورزی ایران در طی دهه های گذشته فشرده تر شده و در عین حال ثبات عملکرد کاهش یافته است.