نگرشی عملی به روش تحقیق نظریه زمینه ای: مفهوم، پارادایم و ویژگی ها همراه با بررسی یک مورد پژوهشی

به موازات تغییر در نظریه ها و فرضیه های متفاوت علوم گوناگون، پژوهش علمی و روش های آن نیز در مسیر تکاملی خویش پیچیده تر میشود. روش تحقیق در هر پژوهشی میتواند بر دستاوردهای حاصل از تحقیق و اعتبار آنها بسیار تاثیرگذار باشد. از جمله روش های تحقیق کیفی که از رویکردی استقرایی بهره میگیرد، روش تحقیق نظریه زمینه ای است. این روش از داده های خام آغاز شده و به سمت شکل گیری نظریه پیش میرود. در حال حاضر روش مذکور مورد استقبال رشته های مختلف علمی قرار گرفته است. آنچه در این میان حایز اهمیت است، نحوه اجرا و عملیاتی کردن روش نظریه زمینه ای در طول پژوهش و فرآیند تحقق آن میباشد. بنابراین، هدف از این مقاله بازشناسی ابعاد گوناگون نظریه زمینه ای و روش به کارگیری آن به صورت عملیاتی از طریق توضیح روش در یک نمونه انجام شده، است تا فرآیند تحقق روش مذکور به روشنی ادراک گردد. براین اساس نخست، برخی مفاهیم ابتدایی، اجزاء، پارادایم و معرفت شناسی غالب در آن مطرح و سپس فرآیند پژوهش مبتنی براین رویکرد، شامل شیوه های گردآوری و تحلیل داده ها، ابزار پژوهش، شیوه های تحلیل داده ها، طراحی مدل و ارایه نظریه بیان میگردد. همچنین، شیوه های مدیریت داده ها، اعتبارپذیری و قابلیت کاربرد و اخلاق در پژوهش توضیح داده میشود. در طول مقاله و در هرقسمت، یک نمونه پژوهش موردی مدنظر با موضوع »بازشناسی مفهوم سکونت در سکونتگاه های غیررسمی و با مورد پژوهی مرتضی گرد« مبتنی بر این روش معرفی و به فراخور هر بخش خاص، به تفصیل، بررسی میگردد تا تحقق عملیاتی روش نظریه زمینه ای به وضوح درک گردد. در آخر، جمع بندی اجرای روش نظریه زمینه ای در جدول انتهای نوشتار آورده شده است. مهمترین مراحل تحقق روش مذکور، با تاکید بر نمونه پژوهشی مورد بررسی، با فرض هم پوشانی بعضی مراحل و خاصیت تعاملی آنها که در شکل 6 نشان داده شده است، عبارتند از: مرور پیشینه نظری، روشن شدن جغرافیای موضوع، تدقیق پرسش های پژوهش، انجام و کدگذاری مصاحبه های آزمایشی، بررسی وجود و تدقیق پدیده، تدوین راهنمای اولیه، نمونه گیری براساس نیاز داده، حساسیت نظری، نمونه گیری نظری، انجام مشاهده از یک فرآیند در جریان، کدگذاری باز، کدگذاری محوری، کدگذاری گزینشی، مقایسه مداوم، پرسش از داده ها، مرور یادداشت های تحلیلی، ارایه نظریه و اعتبارسنجی آن.