از سماع تا رویت (سماع قرآن از نگاه عارفان)

سماع در اصطلاح به شنیدن، سرور، دست افشانی و پایکوبی صوفیان گفته می شود. این حالات درظاهر به غنا نزدیک است و به همین دلیل، موضوع سماع موجب اختلاف نظر فقها و اهل حدیث با عارفان شده است. علما، برپایه دسته ای از احادیث، سماع را حرام دانسته اند و عارفان با استناد به قرآن و شمار دیگری از احادیث، آن را جایز شمرده اند. عارفان، اساس سماع را بر احوال درونی و تجارب عرفانی مستمع نهاده اند، نه صرفا بر مسموع یا صوت خوش؛ البته از نگاه آنان، کامل ترین گونه سماع، سماع قرآن است. این مقاله برآن است با بررسی متون تعلیمی عرفانی؛ اول، مفهوم عرفانی سماع، مراتب و اقسام آن را تحلیل کند و بعد، براساس حکایات صوفیه، تاثیرات سماع قرآن را بر افراد مختلف به ویژه عارفان تبیین کند. یافته های پژوهش نشان داد مستمعان هریک به فراخور حال و مقام خود سماع می کنند و مسموع واحد بر آنها تاثیرات متفاوتی دارد. بررسی حکایات نیز نشان داد این تفاوت مرتبه در تاثیرپذیری از سماع قرآن نیز نقش اساسی دارد؛ به گونه ای که مستمع طبق مرتبه معرفتی و حال درونی خود ممکن است با شنیدن یک آیه متنبه شود، دچار غلبه حزن و خوف شود یا به حال وجد و دریافت فرورود. نتیجه تنبه از سماع قرآن توبه است و حالات عارض بر مستمعان در حزن و وجد مشابه و براساس شدت و ضعف احوال آنان عبارت است از: گریه، شهقه، اضطراب، بیهوشی و مرگ.