الگوی اسکان موقت مبتنی بر روش نظریه زمینه ای (مطالعه موردی: شهر سرپل ذهاب پس از زلزله 1396)

زلزله های شدید همواره با آسیب به بخش مسکونی، زندگی مردم را مختل می کنند. در فرایند اسکان پس از سانحه، پس از مرحله اسکان اضطراری در هفته های نخست تا زمان اسکان دایم به طور معمول یک تا دو سال طول می کشد که لازم است برای بازگشت آنها به زندگی عادی، اسکان موقت تامین شود. این دوره با وجود نقش موثر در روند بازتوانی جامعه، در تجارب گذشته اغلب ساده انگاشته شده و به ویژه در سوانح شهری با چالش های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی همراه بوده است. هدف مقاله حاضر، معرفی الگوی اسکان موقت از طریق شناسایی ابعاد تشکیل دهنده و عوامل تاثیرگذار بر آن، با نگاهی جامع و سیستمی است. بدین منظور با رویکرد اکتشافی و روش کیفی نظریه زمینه ای، همزمان طی یک سال و نیم از زلزله آبان 1396 به مطالعه فرایند اسکان موقت در شهر سرپل ذهاب پرداخته شد. داده های پژوهش از طریق مشاهده مشارکتی و مصاحبه عمیق نیمه ساختارمند با 78 نفر از افراد مهم شامل مسیولان، خبرگان، مردم و مطلعان محلی گردآوری شد. نمونه گیری به صورت نظری و هدفمند تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت و داده ها توسط نرم افزار مکس کیودای در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و گزینشی تحلیل شد و با استخراج 33 مقوله محوری و انتخاب مقوله هسته «سکونتگاه انتقالی»، الگوی نهایی ارایه شد. یافته های پژوهش نشان می دهد که موضوع اسکان موقت پس از سانحه، موضوعی سهل و ممتنع است که برخلاف تصور غالب، پیچیدگی های فراوانی دارد. چالش اصلی «اسکان موقت» با تعریف روشن آن مرتبط است. کاربرد واژه «اسکان» موضوع را در بعد کالبدی محدود کرده است. در این دوره به بازتوانی روانی، اجتماعی و اقتصادی آسیب دیدگان کمتر پرداخته می شود و واژه «موقت» نیز سبب کم اهمیت انگاشتن آن شده است. از این رو الگوی «سکونتگاه انتقالی» می کوشد با تبیین اجزای اسکان موقت و دسته عوامل موثر بر آن، به شناخت بهتر آن یاری رساند. از منظر سیستمی فرایند اسکان موقت متشکل از ابعاد «سیاستگذاری، برنامه ریزی و مدیریت سکونتگاه موقت، طراحی و اجرای مسکن موقت، ساماندهی و برچیدن» است که از سه دسته عوامل «شرایط سانحه»، «ویژگی های بستر» و «سیستم های مداخله گر» مانند «فرهنگ ایمنی، سیستم مدیریت بحران، فرایند اسکان اضطراری تا دایم، خیرین، بیمه، رسانه ها و فشارهای اقتصادی و سیاسی» تاثیر می پذیرد. براساس نتایج پژوهش، اساسی ترین راهکارها برای ارتقای برنامه های آتی، اتخاذ رویکرد جامع و فرایندی به اسکان پس از سانحه (از اسکان اضطراری تا دایم) و برنامه ریزی در مرحله آمادگی است که می تواند به بازتوانی و افزایش تاب آوری جامعه انجامد.