ارزیابی کارآیی مصرف منابع و وضعیت پایداری در دو بوم نظام زراعی سیب زمینی (Solanum tuberosum L.) با استفاده از تحلیل امرژی (مطالعه موردی: شهرستان گرگان)

فشردگی بوم نظام های کشاورزی و محدودیت منابع محیطی، ضرورت تعیین کارآیی مصرف منابع در راستای دستیابی به اصول پایداری، از لحاظ مصرف منابع محیطی و اقتصادی را در نظام های کشاورزی ایجاب کرده است. تحلیل امرژی، به عنوان ابزار مناسبی برای این منظور، در بوم نظام های مختلف استفاده می شود. این پژوهش با هدف ارزیابی و مقایسه کارآیی مصرف منابع و پایداری بوم نظام های پاییزه و بهاره سیب زمینی (Solanum tuberosum L.) با استفاده از تحلیل امرژی در شهرستان گرگان در سال زراعی 97- 1396 انجام شد. به این منظور، تعداد 100 پرسش نامه برای سیب زمینی کاران پاییزه و 60 پرسش نامه برای سیب زمینی کاران بهاره تکمیل شد. پس از تعیین مرز های مکانی و زمانی و تقسیم بندی منابع به چهار گروه محیطی تجدید پذیر، محیطی تجدید ناپذیر، بازاری (خریداری شده) تجدید پذیر و بازاری تجدید ناپذیر، شاخص های امرژی در دو بوم نظام، محاسبه و مورد مقایسه قرار گرفتند. نتایج نشان داد ورودی امرژی کل برای بوم نظام های پاییزه و بهاره سیب زمینی به ترتیب 1016×1/71 و 1016×1/76 امژول خورشیدی در هکتار در سال بود. در بوم نظام پاییزه وابستگی به ورودی های خریداری شده بیشتر از ورودی های محیطی بود، درحالی که در بوم نظام بهاره، این مورد عکس بود. بیشترین سهم از ورودی امرژی کل در هر دو بوم نظام پاییزه و بهاره مربوط به مصرف آب زیرزمینی به ترتیب 23/92و 45/23درصد بود. در بوم نظام های پاییزه و بهاره سیب زمینی به ترتیب، شاخص ضریب تبدیل 105×1/50 و 105×2/54 امژول خورشیدی بر ژول، تجدید پذیری امرژی 85/22 و 78/12 درصد، نسبت عملکرد امرژی 44/1 و 06/2، نسبت سرمایه گذاری امرژی 2/29 و 0/94، نسبت بارگذاری محیطی 10/29 و 02/30 و شاخص پایداری امرژی 0/05 و 0/07 بود. اختلاف بین بوم نظام های پاییزه و بهاره از نظر تمام شاخص های امرژی معنی دار شد. علی رغم سهم بالاتر ورودی های محیطی نسبت به بازاری در بوم نظام بهاره، مصرف زیاد آب زیرزمینی، به عنوان یک ورودی تجدید ناپذیر، موجب تشدید فشار محیطی در این بوم نظام گردید. استفاده از روش های نوین آبیاری، موجب بهبود مصرف آب و در نتیجه کاهش فشار محیطی در بوم نظام بهاره خواهد شد. عملکرد، سودمندی و کارآیی تولید، تجدید پذیری و پایداری محیطی بوم نظام پاییزه به طور معنی داری از بهاره بیشتر بود. پایداری اقتصادی بوم نظام پاییزه کمی از بوم نظام بهاره کمتر بود که عمدتا به خاطر مصرف نامعقول ورودی های بازاری از قبیل بذر و سوخت های فسیلی بود. مدیریت و کاربرد بهینه این ورودی ها موجب افزایش پایداری اقتصادی در بوم نظام پاییزه خواهد شد.